لەگەڵ دەستپێكی شۆڕش لە ڕۆژاڤای كوردستان لە ساڵی ٢٠١٢، بزووتنەوەی ژنانی كورد بە هێزەوە بەشداری لە بنیاتنانی سیستەمێكی كۆمەڵایەتی نوێدا كرد و لە ئەنجامدا خۆبەڕێوەبەری دامەزرا.
ژنانی كوردی ڕۆژئاوای كوردستان لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵایەتی، ئابووری، دادپەروەری، دیپلۆماسی، فەرهەنگی، بەرگری و پەروەردەیی خۆیان ڕێكخستووە و لەو چوارچێوەیەشدا چەندین دامەزراوەی جیاوازی ژنان دامەزران.
جگە لەوەش، بە ئامانجی پاراستنی دەستكەوتەكانی شۆڕشی ژنان، ژنان بەشداری لە هێزەكانی پاراستنی كۆمەڵایەتی دەكەن و ژنان لە توندوتیژی لە كۆمەڵگاكەیان دەپارێزن. جگە لەمەش هەزاران ژنیش لە یەكینەكانی پاراستنی ژنان (یەپەژە) جێگەی خۆیان دەگرن و تا ئێستاش خەبات دەكەن بۆ پاراستنی دەستكەوتەكانی شۆڕش و گەلی كورد. لە كۆبانێ تا گرێ سپی، سەرێ كانیێ، مەنبەج، تەبقە، ڕەقە و دێرزۆر، لە دژی ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش شەڕیان كرد و ئەو ڕێكخراوەی تێكشكاند.
لە هەمان كاتدا ژنان بەرگریان لە كۆمەڵگاكەی خۆیان كرد لە بەرامبەر سیاسەتی جینۆساید و داگیركاری دەوڵەتی توركیا، بە تایبەت لە عەفرین و سەرێ كانیێ و گرێ سپی.
لە ساڵی 2004ەوە ژنانی ڕۆژئاوای كوردستان بۆ ڕێكخستنی ژنان و پاراستنیان بزووتنەوەیەكی ژنانیان بە ناوی كۆنگرەی ستار دامەزراندووە. سەرەڕای هەموو فشارەكانی ڕژێمی بەعسی سوریا و دەستگیركردنی ئەندامانی، كۆنگرەی ستار لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵگادا لیژنەی دامەزراندووە و لەسەر بنەمای سیستمێكی كۆنفیدراڵی بۆ ئەوەی ژنان خۆیان ڕێكبخەن، گروپی ژنان و ئەنجوومەنی ژنان لە قەزا و شارۆچكەكان دامەزراون، بەڵام لەگەڵ دەستپێكردنی شۆڕش لە ڕۆژاڤای كوردستان لە ساڵی ٢٠١٢، چەندین ڕێكخراوی جیاوازی ژنان لە ژێر چەتری كۆنگرەی ستار دامەزران. شارپرێس زانیاری تایبەتی لەسەر دامەزراوەكانی ژنان دەستكەوتووە كە لە ڕۆژئاوای كوردستان كراونەتەوە.
دامودەزگاكانی ژنان لە ڕۆژئاوای كوردستان:
ماڵی ژن: لە مانگی ئاداری ساڵی 2011 وەك ناوەندی ڕاوێژكاری ژنان لە شاری قامیشلۆ كرایەوە. ئەمڕۆ لە سەرانسەری باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا نزیكەی ٧٠ ماڵی ژنان هەیە. ئەركی ماڵی ژنان بریتییە لە چاودێریكردن و چارەسەركردنی حاڵەتەكانی پێشێلكردنی مافەكانی ژنان و پرسەكانی تر و بۆ ئەوەش لە نزیكەوە لەگەڵ ئەنجومەنی دادپەروەری ژنان كاردەكەن. بۆ هەموو بابەتی بنەماڵەیی یان پێشێلكردنی مافی ژنان، ژنان و هەموو بنەماڵەكە ڕوو لە ماڵی ژنان دەكەن. جگە لە ڕاوێژكاری و هاوكاری بۆ ژنان.
دەستەی ژنان: لە چوارچێوەی ئیدارەی خۆسەری باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا، دەستەی ژنان بۆ بەڕێوەبردنی سەرجەم كاروبارەكانی پەیوەست بە ژنان لە چوارچێوەی سیستەمی ئیدارەی خۆسەردا دامەزرا.
ئەنجومەنی ژنان: ئەنجومەنی ژنانی باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا لە ساڵی 2019 دامەزرا. ئەنجومەنەكە هەموو گروپە نەتەوەیی و ئایینی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لەخۆدەگرێت و وەك چەترێك بۆ ژنان لە باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا ڕێكیان دەخات و كاردەكات بۆ بنیاتنانی خەباتێكی هاوبەش و بەهێزكردنی سەرجەم دامودەزگاكانی ژنان.
ڕێكخراوی سارا: ئەم ڕێكخراوە دژی توندوتیژی دژ بە ژنانە، كە پەروەردە و ئامۆژگاری و چالاكی و پاراستنی ژنان لە توندوتیژی پێشكەش دەكات. لە هەمان كاتدا ڕێكخراوی سارا پشتگیری لەو ژنانە دەكات كە ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە و یارمەتی یاسایی بەرەوپێش دەبات. لە تاوانەكانی پەیوەست بە توندوتیژی و كوشتنی ژنان، لە دادگادا بەدواداچوون بۆ كەیسەكان دەكەن و لە تەنیشت ژنانەوە دەوەستن.
سەنتەری پاراستن و لێكۆڵینەوە لە مافی ژنان: ئەم سەنتەرە چاودێری مافەكانی ژنان دەكات لە هەرێم، حاڵەتەكانی پێشێلكردنی مافەكانی ژنان ئامادە دەكات و لە ڕێگەی شێوازی یاساییەوە ڕاپۆرت دەداتە شوێنە پەیوەندیدارەكان. هاوكات چاودێری دۆخی ژنان و پێشێلكردنی مافەكانی ژنان لە ناوچەكانی ژێر داگیركاری توركیا دەكەن و خەباتێكی یاسایی بۆ لێپرسینەوە بەڕێوەدەبەن.
زانستی ژنان “ژنۆلۆژی”: ئەكادیمیای پەروەردەیی تایبەت بۆ ژنانیش لە ڕۆژاڤای كوردستان و باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا بە گشتی كرایەوە. لەو چوارچێوەیەدا زانستی ژنۆلۆژی بۆ یەكەمجار لەسەر ئاستی جیهان لە ڕۆژئاوای كوردستان دەركەوت. بۆیە ئەكادیمیاكانی ژنان لە ڕۆژاڤا و بەشی ژنان لە زانكۆی ڕۆژاڤا كرایەوە. لەم ئەكادیمیایانەدا و بەشی ژنان، پەروەردەی ژنان و كۆمەڵگا و هەروەها توێژینەوە و بنیاتنانی زانست بەرەوپێش دەچێت.
لە هەمان كاتدا ژنان لە ڕووی ئابوورییەوە هەنگاویان ناوە. لەو چوارچێوەیەدا زۆرێك لە رێكخراوی هاوكاری ژنان لە ڕۆژاڤای كوردستان دامەزران كە ژنان دەتوانن پێداویستییە ئابوورییەكانی خۆیان دابین بكەن و هاوكاریان بكەن.
وتەبێژی كۆمیتەی هاوپەیمانی دیموكراتی و پەیوەندییەكانی كۆنگرەی ستار مەنال محەمەد لەچاوپێكەوتنێكی تایبەتدا باسی رۆڵی ژنان لەرۆژاڤای كوردستان دەكات.

مەنال محەمەد: بە شۆڕشی ژنان و بەشداریی بزووتنەوەی ژنان لە دامەزراندنی خۆبەڕێوەبەریدا، میكانیزمی كۆنكرێتی لە باكوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا دروستكرا بۆ ڕێگریكردن لە سیستەمی حوكمڕانی پیاوسالاری و دەستەبەركردنی بەشداری كۆمەڵایەتی و سیاسی ژنان و هەموو نەتەوەكان . سیستەمی هاوسەرۆكایەتی لە هەموو دامودەزگاكاندا جێبەجێ كراوە و لە هەموو لیژنەكاندا پشكی جێندەری بە ڕێژەی ٥٠٪ هەیە، بۆ ئەوەی ژن و پیاو پێگەی یەكسانیان هەبێت. نزیكەی بۆ هەموو بوارەكانی كۆمەڵایەتی پەروەردە و بەرگری و ئابووری و هونەر و ڕۆشنبیری ژنان بە شێوەیەكی سەربەخۆ خۆیان ڕێكدەخەن. پێش شۆڕش نوێنەرایەتی ژن لە كۆمەڵگا و سیاسەتی سووریادا نەبوو. ڕێكخراوی ژنانی پاڵپشتی دەوڵەت هەبوون، بەڵام هیچ بەرژەوەندییەكی سیاسی و كۆمەڵایەتییان نەبوو. ئەمڕۆ لە لانیكەم 50%ی لیژنە سیاسی و كارگێڕییەكانی ئیدارەی خۆسەر نوێنەرایەتی خۆیان دەكەن و لە بڕیارداندا جێگەی خۆیان دەگرنەوە. بە بەرپرسیارێتییەكی زۆرەوە ئەركەكانیان هەڵدەگرن. ئەوان دەرفەتی سەربەخۆیی داراییان هەیە و دەرفەتی پاراستنی خۆیان هەیە.
ژنان لە ڕۆژئاوای كوردستان وەك بەشێكی گرنگی كۆمەڵگا دەناسرێن و ئەمەش گۆڕانكاری زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە. ئیدی ژن تەنها وەك ژن و دایكێك نابینرێت، بەڵكو وەك سیاسەتمەدار و كرێكار و تێكۆشەر، وەك زانا و هونەرمەند و سەركردەی كۆمەڵگاكەی دەبینرێت.
بۆ ئەوەی بەم شێوەیە بمێنێتەوە و دەستكەوتەكانی ژنان و كۆمەڵگا پێشێل نەكرێت، زۆر دامەزراوەی وەك ئەنجومەن و لیژنەی ژنان، سیستەمی هاوسەرۆكایەتی، پشكی جێندەری، سیستەمی ئەنجومەنی دادپەروەری ژنان، ماڵی ژنان و هتد درووست كراون. جگە لەوەش ڕێسا بنچینەییەكانی كۆمەڵگایەك كە گرنگی بە ئازادی ژن دەدات، لە گرێبەستێكی كۆمەڵایەتیدا جێگیركراون و دەستوور مۆدێلێكی كۆمەڵایەتییە.
پرسیار: تا چ ڕادەیەك ئەم ڕێكخراوە ژنانە توندوتیژی دژ بە ژنانیان كەم كردەوە؟
مەنال محەمەد: هەرچەندە شۆڕشی ژنان دروست بوو و زۆرێك لە دەستكەوتەكانی ژنان بەدیهات، بەڵام هێشتا ئەو سیستمە پیاوسالارییەی كە ٥ هەزار ساڵە دەسەڵاتی خۆی بەسەر پێكهاتەكاندا پیادە كردووە، بەتەواوی تێنەپەڕێنراوە، ئەمەش پێویستی بە خەباتێكی درێژخایەن هەیە. توندوتیژی هێشتا كێشەیە، واتە ناتوانین بڵێین بە تەواوی نەماوە، بەڵام بۆچوونی كۆمەڵایەتی لەسەری گۆڕاوە، هەروەها ئەگەرەكانی پاراستنی مافی ژنان لە بەرامبەریدا و بەرەوپێشبردنی چارەسەری ململانێكانی ئێستا گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.
یەكێك لە ڕێگاكانی بەرەنگاربوونەوەی ئەمە، بنیاتنانی سیستەمێكی دادپەروەرییە كە تێیدا مافی ژنان و كۆمەڵگا بەستراوەتەوە بە ژیانێكی بێ توندوتیژی. هەر لەبەر ئەم هۆكارە زۆرێك لە ژنان لە لیژنەكانی یاسادانان و ئەنجومەنی یاسادانان چالاكانە كاردەكەن. ئەوە یەكەمجارە كە كۆمەڵگای كوردی لە دەرەوەی دەوڵەت پەرە بە سیستەمی دادپەروەری خۆی بدات و یەكەمجارە كە ژنان و ڕێكخراوەكانی ژنان چالاكانە لەم پڕۆسەیەدا بەشدار بن. ئەمەش پێویستی بە پرۆسەیەكی درێژخایەنی لێكۆڵینەوە و فێربوونی هاوبەش هەیە.
ئەمڕۆ لە ڕۆژئاوای كوردستان توندوتیژی دژی ژنان قەدەغەیە، هەروەها هاوسەرگیریی زۆرەملێ و هاوسەرگیری منداڵ، فرەژنی قەدەغەیە. دامودەزگاكانی وەك ئەنجوومەنی دادپەروەری ژنان و ماڵی ژنان بوونەتە دامەزراوەی كۆمەڵایەتی، كە نەك تەنیا ژنان بەدوای خۆیاندا دەگەڕێن، بەڵكو بوونەتە چارەسەری هاوبەش بۆ هەموو بنەماڵەكە.
هۆكاری توندوتیژی دژی ژنان لە عەقڵیەتی پیاوسالاریدایە. گۆڕینی ئەو پێكهاتانەی كە پشتگیری لە پیاوسالاری دەكەن گرنگە.
بزووتنەوەی ژنانی كۆنگرەی ستار و ڕێكخراوەكانی تری ژنان وەك ماڵی ژن هەمیشە مەشق و ڕاهێنان بۆ ژن و پیاو ئەنجام دەدەن. چونكە تەنها ئەركی ژنان نییە خۆیان لە ستەم ڕزگار بكەن، بەڵكو ئەركی پیاوانیشە كە بیر و كردارەكانیان بگۆڕن. لە ڕووداوەكانی ٢٥ی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا ئەمە بە ڕوونی لە پێشەوە بوو.
عەقڵیەتی پیاوسالاری لەگەڵ هێرشەكانی بۆ سەر ژنان، لەگەڵ كاریگەرییەكانی لەسەر بنەماڵە و كۆمەڵگا، پێش هەموو شتێك بەشێكە لە سیستەمەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت. پێش هەموو شتێك هێرشكردنە سەر دەستكەوتەكانی شۆڕشی ژنان بەشێكە لە ستراتیجی كاولكاری و داگیركاری دەوڵەتی توركو چالاكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و هێرشی بەردەوام بۆ سەر ژێرخانی ئاو، كارەبا، نەوت و هتد دەكرێنە ئامانج. ئەوە بەتایبەتی رووبەڕووی ژنان و منداڵان دەبێتەوە لە دەڤەری عەفرین، گرێ سپی و سەرێ كانیێ كە لە ساڵی ٢٠١٨ و ٢٠١٩ەوە لەلایەن دەوڵەتی تورك و هاوپەیمانەكانیەوە داگیركراوە، ژنان ڕۆژانە ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە، وەك ئەشكەنجەدان و ڕفاندن.
پرسیار: ئایا جیاوازی هەیە لە نێوان بارودۆخی ژنان لە ڕۆژئاوای كوردستان و دۆخی ژنان لە پارچەكانی دیكەی كوردستان؟
مەنال محەمەد: لە هەموو پارچەكانی كوردستاندا خەباتی ژنانی زۆر گرنگ بۆ ئازادی ژن و كۆمەڵگا هەیە. لە دۆخی ژندا لێكچوونێكی زۆر هەیە، چونكە كەلتوور، مێژوو، كۆمەڵناسی، خەبات و داهاتووی گەلی كورد، واتە ژنی كورد، بەیەكەوە گرێدراون و كاریگەرییان لەسەر یەكتر هەیە.
بەڵام جیاوازیش هەیە و دەتوانرێت بگوترێت جیاوازییەكی بەرچاو ئەوەیە كە بۆ یەكەمجار لە ڕۆژاڤای كوردستان سیستەمێك دامەزرا كە ژن جێگای خۆی لە بنیاتنان و بەڕێوەبردندا بگرێتەوە. ئێمە شۆڕشێكمان لە ڕۆژاڤای كوردستان پەرەپێدا و تا ئێستاش خەبات بۆ ئەم شۆڕشە دەكەین. ناتوانین بڵێین گەیشتوینەتە ئاستێك كە ئازادی ژن بەدەست هاتبێت و واز لە خەبات بهێنین. ئێمە ئاگادارین كە خەباتی ژنان بۆ ئازادی و بەرخۆدان لە دژی سیستەمی پیاوسالاری دەبێت بەردەوام بێت. ئەو ڕۆژەی ئەم خەباتە ڕانەگیرێت، دەستكەوتەكانی ئێستا لە مەترسیدان. بەڵام لە ڕۆژئاوای كوردستان و بە سەركردایەتی ژنانی كورد ناوچەیەكی ئازاد لە سەرانسەری باكوور و ڕۆژهەڵاتی سەوریا دامەزرا. ئەم ئازادییە چەندین دەرفەتی گەورەی بە ژنانی ڕۆژاڤای كوردستان دا بۆ بنیاتنانی دامەزراوەی ژنان و پاراستنی مافەكانی ژنان لە ڕووی یاساییەوە، بەڵام لەوەش گرنگتر بە سەركردایەتی ژنان، هۆشیاری گشتی وردە وردە لە گۆڕاندایە.
بەڵام جیاوازی لە مێژوو و سیاسەت و بەو هۆیەوە لە كۆمەڵناسی هەر پارچەیەكی كوردستاندا هەیە، ئەمەش كاریگەری لەسەر دۆخی ژنانیش هەیە. دووبەرەكی و ناكۆكی لە كوردستاندا بۆ خۆی ڕووی نەدا. لەو كاتەدا كوردستان بە زەبری هێز و توندوتیژی و كۆمەڵكوژی دابەش بوو، هەر پارچەیەك لەلایەن دەوڵەتێكی دەسەڵاتدارەوە داگیركرابوو. بە دڵنیاییەوە هەموو دەوڵەتێكی دەسەڵاتدار و داگیركەر تا ئەمڕۆ سیاسەتی جینۆساید و نكۆڵیكردن لە گەلی كورد بەڕێوەدەبات، بەڵام ڕێگاكانی هەر دەوڵەتێك جیاوازن. هەروەها دەبینین ڕێبەر عەبدوڵڵا ئۆجالان، كە ٢٠ ساڵ لە ڕۆژئاوای كوردستان لە هەموو بوارەكانی پەروەردەكردنی مرۆڤ و ژنان كاری كردووە، كاریگەری زۆری لەسەر كۆمەڵگا هەبووە، بۆیە نەریت و داب و نەریتی كۆمەڵگا كە لە ژێر كاریگەری پیاوسالاریدا بوون سیستەم خرایە ژێر پرسیارەوە و بیركردنەوەیەك كە دەڵێت بەبێ ئازادی ژنان ئازادی كۆمەڵگا پەرەی پێنادرێت.
لە مێژوو و خەباتدا جیاوازی هەیە، بەڵام زۆر شتی هاوبەش هەیە. جگە لەوەش لە باكوور و باشوور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان بزووتنەوە بەهێزەكانی ژنان هەن و خەباتەكانیان بەیەكەوە گرێدراون. ئەمەش جارێكی تر تیشكی خرایە سەر، بەتایبەتی بە دروشمی ژن ژیان ئازادی. ژن ژیان ئازادی تەنها دروشم نییە، بەڵكو زیاتر لەوە فۆرمولەیەكە كە ژنان بەهۆیەوە درێژە بە خەباتی خۆیان دەدەن. ئەم دروشمە هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە لە ڕۆژئاوادا لەسەر زمان بووە، بەڵام پێش ئەوە لە خۆپێشاندانەكانی باكووردا لەلایەن ژنانەوە كە خەبات بۆ ئازادی و مافەكانیان دەكەن، بەكارهێنراوە. لە باشووری كوردستانیش ئەم دروشمە لەلایەن بزووتنەوەكانی ژنانەوە بۆ داوای ئازادی ژنان بۆ ژیانێكی ئازاد بەكاردێت. لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان 2022 شۆڕشێك بەم دروشمە دەستی پێكرد، لەوێشەوە بە هەموو ئێراندا بڵاوبووەوە و بە هەموو جیهاندا بڵاوبووەوە.
پرسیار: ئاستەنگەكانی گواستنەوەی ئەزموونی ڕێكخراوەكانی ژنان لە ڕۆژئاوای كوردستان بۆ پارچەكانی دیكەی كوردستان چین؟
مەنال محەمەد: دەبینین داواكاری و پێداویستییەكانی ژنانی كورد یەكگرتوون و پێشهاتەكانی بەشەكانی دیكەش هێز و مۆڕاڵێكی گەورەیان پێدەبەخشن. بەڵام هەموو پارچەكانی كوردستان لەژێر كاریگەریی سنوورە نێودەوڵەتییەكاندان. چونكە ئەو سنوورانەی كە بە زۆر بەسەر گەلی كورددا سەپێندرابوون، سنووری فیزیكین، بەڵام لەوە زیاتر هەموو دەوڵەتە داگیركەرەكان هەمیشە هەوڵی بڕینی گەل و ژنانی كورد لە لایەنی فیكری و كۆمەڵایەتی دەدەن. ئەوان هەوڵ دەدەن خەباتی خۆیان و ئارەزووی ئازادییان جیابكەنەوە، چونكە زۆر لە بەهێزی یەكگرتوویی خەبات و هاوبەشكردنی ئەزموونەكان دەترسن و وەك مەترسییەك سەیری دەكەن. سەرەتا دەوڵەتی توركیا هەنگاوی ناوە بۆ بڕینی ئەزموونەكانی ئەو شۆڕشەی كە لە ڕۆژاڤای كوردستان پەرەی سەندووە لە پارچەكانی ترەوە. بەهۆی ئەوەوە لە پلەی یەكەمدا هێرشی زۆر جددی لەدژی ڕۆژاڤای كوردستان دەكرێت. ڕۆژاڤای كوردستان ڕۆژانە ڕووبەڕووی تۆپباران و بۆردومان و بەئامانجكردنی سەركردەكانی دەبێتەوە لە ڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە، بۆ ئەوەی سەقامگیری لە ناوچەكەدا گەشە نەكات و شۆڕشی ژنان لاواز بكات.
هەروەها ڕۆژاڤای كوردستان لەژێر گەمارۆی قورسدایە. هیچ كەسێك لە پارچەكانی تری كوردستانەوە ناتوانێت بە ئاسانی بچێتە ڕۆژاڤای كوردستان بۆ بینینی ئەزموون و دەستكەوتەكانی ئێستا و گواستنەوەیان بۆ پارچەكانی تر. بەڵام هەموو ئەو هێرش و گەمارۆ و سەختیانەی لێرەدا ئەزموون دەكرێن میراتی هەموو ژنانی كوردستانە و ئەمەش جارێكی دیكە بە خەبات و خۆڕاگری ژنانی كورد لە ژێر دروشمی “ژ ژیان ئازادی”دا دەركەوت. لە بەرامبەر هەموو ئاستەنگەكاندا، هێزی یەك پارچە لە بەرژەوەندی هێزی هەموو پارچەكانی كوردستاندایە. بۆیە ئێمە وەك ژن درك بە گرنگی یەكڕیزی دەكەین و سوود لە خەباتی خۆمان بۆ ئازادیی هەموومان و داننان بە دەستكەوتەكانمان وەردەگرین.
سەرچاوە:شارپرێس – كەنداڵ جودی