ن: ئیبراهیم ئەلمەراشی
و:هێمن مەنسور
هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە لە 12ی مانگی ئایاردا ئەنجامدەدرێت، یەكەم ریفراندۆمی نیشتیمانییە لەدوای شكستهێنانی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) لە ساڵی (2017)دا.
دوو لە گرنگترین پەرەسەندنەكانی ئەم هەڵبژاردنەی دوای (داعش) لە نیوان ئەو هاوپەیمانێتییانەی كە بەدوای ئەوەدا دەگەڕێن ببنە زۆرینەی شیعەی عێراق، بریتیین لەمانە:یەكەم: ئەو میلیشیا شیعانەی كە وەك هێزی شەڕكەی دژ بە داعش دەركەوتن لە ساڵی 2104ەوە، نزیكەی 500 بەربژێریان هەیە لە كۆی 7000 بەربژێر بۆ پڕكردنەوەی 329 كورسی پەرلەمان.
دووەم: لەسەرەتای ئەمساڵەوە بەلانی كەم پێنج فراكسیۆنی جیاوازی شیعەكان دروستبوون، كە هەوڵی بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆكوەزیرانی عێراق دەدەن، بە بەراورد بە یەكەم هەڵبژاردنی نیشتیمانی دوای روخانی (سەدام حوسێن) لە ساڵی 2005دا كە هەموو فراكسیۆنە شیعەكان لە یەك لیستدا كۆبوبونەوە كە ئەویش هاوپەیمانی (عێراقی یەكگرتوو) بوو.
لێكدانەوە بۆ حیزب و هاوپەیمانییە شیعەكان ئەوەیە كە سەرۆكوەزیرانی داهاتووی عێراق لەنێوان یەكێك لەم فراكسیۆنانە هەڵدەبژێردرێت، چارەنوسی یەكگرتووی عێراقیش دەكەوێتە دەستی ئەو كاندیدە.لە تازەترین راپرسی سەرتاسەری وڵاتدا كە لە (17بۆ 21)ی مانگی مارسدا ئەنجامدراوە، %60ی ئەوانەی بەشداریانكردووە لەو 18 پارێزگایەدا دەڵێن تائێستا بڕیاریان نەداوە، ئەمەش دەرەنجامێكی نادیار دروستدەكات بۆ ئەو هەڵبژاردنەی كە ڕۆژی شەممە ئەنجام دەدرێت .حیزبە جۆراوجۆرەكان هەمیشەلە هەڵبژاردنەكاندا هاوپەیمانی پێكدەهێنن بۆ كۆكردنەوەی دەنگێكی زۆر، لە هەڵبژادنەكانی ئەمجارەدا یەكێك لە هاوپەیمانیەتییەكان بەسەرۆكایەتی سەرۆكوەزیرانی عێراق (حیدەر عەبادی)ە بەناوی هاوپەیمانی سەركەوتن (نصر)ە، كە ئەمەش وەك ئاماژەیەكە بۆ سەركەوتن بەسەر (داعش)دا، بەپێی راپرسییەكە زۆرترین دەنگ بەدەست دەهێنێت كە 15%ی دەنگەكانە.
راپرسییەكە ئەوە دەردەخات كە هیچ یەكێك لە هاوپەیمانیەتییەكان ناتوانن دەنگی زۆرینە بەدەست بهێنن، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە لەدوای هەڵبژاردنەكان هاوپەیمانێتی نوێ دروست دەبێت.دووەم زۆرترین دەنگ كە لە راپرسیەكەدا هاتووە نزیكەی 5%ە، كە سەرۆك وەزیرانی پێشوو سەرۆكایەتی دەكات كە لە 2012دا لە دەسەڵات هێنرایە خوارەوە، ئەو ئێستا بەدوای ئەوەدا دەگەڕێت دووبارە بگەڕێتەوە، بەناوی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (الدولە قانون)، كە هەمان ناوە، كاتێك لە ساڵی 2010دا پێیچووە سەر كورسی دەسەڵات.عەبادی و مالیكی هەردووكیان سەر بە حیزبی دەعوەن، پارتێك كە لە یەكەم هەڵبژاردنی ساڵی 2005ەوە یەكگرتوو بووە، بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا دابەشبووە بەسەر دوو باڵدا، لەژێر كاریگەری هاوسۆزیان بۆ دوو سەركردە، نەك لەژێركاریگەری ئایدۆلۆژیادا.
سێیەم گەورەترین فراكسیۆن كە 2.5%ی دەنگەكانی هەیە فراكسیۆنی میلیشیا شیعەكانە كە ناسراوە بە هێزەكانی حەشدی شەعبی كە هاوپەیمانێتییەكەیان لەژێرناوی (الفتح)ە، یەكێك لە دیارترین سەركردەكانی (هادی عامریی)ە، كە سەرۆكی رێكخراوی بەدرە، هەرچەندە زۆربەی كاندیدانی ئەم هاوپەیمانێتییە بۆئەوەی بتوانن خۆیان بەربژێربكەن بۆ هەڵبژاردنەكان لە رێكخراوەكەیان كشاونەتەوە، بەڵام پەیوەندی ناڕاستەوخۆیان هەیە لەگەڵ رێكخراوەكەدا، هەروەها هەندێكیشیان پەیوەندیان لەگەڵ ئێران هەیە.
چوارەم گەورەترین هاوپەیمانی، هاوپەیمانی (حیكمە)یە، واتە ژیری، سەرۆكایەتی دەكرێت لەلایەن كەسێكی ئاینیەوە بەناوی (عەمار ئەلحەكیم)، كەپێشتر سەرۆكی حیزبی ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراق بوو، ئەم هاوپەیمانێتیە لە راپرسیەكەدا تەنها 0.6%ی دەنگەكانی بەدەست هێناوە.عامری و ئەلحەكیم هەردووكیان لە ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراق جیابوونەتەوە، كە گەورەترین حیزبی شیعەكانبوو لە تاراوگە لەكاتی فەڕمانەڕەوای (سەدام حسێن)دا، وەك حیزبی (دعوە) گەڕایەوە بۆ عێراق دوای 2003، بەڵام هەردوو پارتەكە لەو كاتەوە تووشی دوو كەرتبوون و باڵباڵێن بوون.
پێنجەمیان سەدرییەكانن، كە شوێنكەوتووانی سەركردەی ئایینی (موقتەدا ئەلسەدر)ن، تەنها گروپێكن لەسەدەمی بەعسدا عێراقیان جێنەهێشت، دوای داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە سەربازەكانیان ستایش دەكران بەهۆی ئەوەی بەرگەی ستەمی (سەدام حوسێن)یان گرت، بەم نزیكانە ڕایانگەیاند كە لەگەڵ حیزبی شیوعی عێراقیدا هاوپەیمانێتیان دروستكردووە بەناوی (ئەلمەسیرە)، حاڵەتێكی دەگمەنی یەكگرتنی ئیسلامیەكانە لەگەڵ شیوعیەكان، بەپێی راپرسیەكە 3.4%ی دەنگەكانیان بەدەستهێناوە كە زیاترە لە لە دەنگی هاوپەیمانێتی هێزەكانی حەشدی شەعبی.
هاوپەیمانێتی نیشتیمانی (ئەلوەتەنیە)یە بە سەرۆكایەتی (ئەیاد عەلاوی) كە كەسایەتیەكی شیعەی سیكۆلارە، لە رابردوودا توانی پشتیوانی سونەكان بەدەست بهێنێت بۆ بوون بە سەرۆكوەزیران، رێژی دەنگەكانی 0.9%يە.
كێشە گەورەكان
كاندیدی هێزەكانی حەشدی شەعبی بانگەشەی ئەوە دەكات ئەوان وڵاتیان لەدەست داعش ڕزگاركرد، بەڵام بۆ ئەم هەڵبژاردنە دەنگدەران سێ كێشەی گەورەیان هەیە، ئەویش دروستكردنی هەلی كارو دابینكردنی خزمەتگوزاری و ئاسایشە. ڕەخنەگران رەخنەی ئەوە لە هێزەكانی حەشدی شەعبی دەگرن كە هێزێكی تائیفین، لەكاتێكی هەستیاردا دەركەوتن ئەمە لەكاتێكدایە كە سەرۆكوەزیرانی داهاتوو پێوویستە كار بۆ ئاشتەوای نیشتیمانی بكات.وەڵامی هێزەكانی حەشدی شەعبی ئەوەیە كە 25%ی هێزەكانیان سوننەن،لە ماڵپەڕە ئەلیكترۆنیەكاندا ئەوە خراوەت ڕوو كە لە یەكەكانیاندا ئەندازیار هەیە كە كاریان لە پرۆژەی ژێرخانی ئابوریدا كردووە.
لە راپرسیەكەدا 70%ی بەشداربووان متمانەیان بە هێزەكانی حەشدی شەعبی هەیە، هەروەها 60%یان هادی عامریان پێباشە، بەڵام 79%یان عەبادیان پێباشترە، بۆ
سەرۆك وەزیرانی داهاتوو. ئەگەر هاوپەیمانێتییەكەی عەبادی بتوانێت سەركەوتووبێت لە گفتوگۆكانیدا بۆ دووبارەبوونەوە بە سەرۆكوەزیران، لەوانەیە ئەمە بۆ سوننەكان شتێكی ئاسایی بێت، بەڵام كوردەكان نیگەران دەكات بەهۆی بەرهەڵستی عەبادی بۆ سەربەخۆی كوردستان.راپرسییەكە ئەوە دەردەخات كە هیچ یەكێك لە هاوپەیمانیەتییەكان ناتوانیت زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمان بەدەست بهێنێت، ئەمەش مانای وایەكە لەدوای هەڵبژاردنەكان هاوپەیمانی نوێ پێكدەهێنرێت تەنانەت بۆ پۆستی سەرۆكوەزیرانیش.ئەگەر ئەلعامری سەركەوتوو بێت بۆ بوون بە سەرۆك وەزیران، ئەوە نیگەرانی سوننەكانی لێدەكەوێتەوە، چونكە سوننەكان عامری بە كەسێكی تائیفی تاوانباردەكەن.
لە كاتێكدا كە موقتەدا سەدر 66%ی بەشداربووان لەسەری قایلن، هەرگیز مەیلی بۆ كورسی دەسەڵات نیشاننەداوە، بەڵام هاوپەیمانی سەدرو شیوعییەكان دەكرێت یەكلاكەرەوەبێت لەنێوان هاوپەیمانیەتیەكانیتردا، بۆ دیاریكردنی سەرۆكوەزیران.لەكۆتایدا لە دانوستاندنەكانی دوای هەڵبژاردندا دەبێت رۆڵی ئێران لەبەرچاوبگیرێت، كە لەم پرۆسەدا دەورێكی كاریگەریان هەیە، ئێران عامری پێباشترە لە عەبادی، چونكە سەرۆك وەزیرانی پێشوو پەیوەندییەكی بەهێزتری هەبوو لەگەڵ تاران، بەڵام عەبادی هەوڵیدەدا هاوسەنگی دروستبكات لەكاروباری دەرەوەی وڵات لەنێوان سعودیەو ئەمریكا لەگەڵ نەیارەكانیان كە ئێرانە.بەبێگوێدان بە دەرەنجامەكە، بەهۆی پەرتەوازەی ناوماڵی شیعەكانەوە بە لەبەرچاوگرتنی رووداوەكانی رابردوو پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو سەخت و دورودرێژ دەبێت، لەدوای 2010 و 2014ەوە پێكهێنانی كابینەی حكومەت چەند مانگێكی دەخایاند، هەرچەندە ئەوكاتە تەنها دوو بۆ سێ پارتی شیعەی دیار هەبوون.
ئەم سیناریۆیە كەمێك جێگەی نیگەرانییە لەبەرئەوەی حكومەتی داهاتوو پێویستی بە لێك نزیكبوونەوەی سیاسیی هەیە، لەگەڵ توانای وڵات بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەكانی وەك كێشەی ئاوارەكان و بێكاری و كێشەی ژینگەو ئاسایش ، كە هەموو ئەمانە بارودۆخێكی وایان بۆ عێراقییەكان دروستكردبوو كە لە رابردوودا پەیوەندییان بە گروپە توندڕەوەكانی وەك داعشەوە دەكرد.
*پرۆفسۆری یاریدەرە بۆ مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی (سان ماركۆس) لە ویلایەتی كالیفۆرنیا
