دوای سەركەوتنی ڕاپەرینى بەهاری ١٩٩١ و ئازادكردنی سەرجەم ناوچەكانی باشووری كوردستان، بۆ كۆنترۆڵ كردنەوەی ناوچە ئازادكراوەكان، ڕژێمی بەعس هێزێكی زۆری كۆكردەوەو بەهاوكاری موجاهیدینی خەلق، ڕوویان لە كوردستان كردو،هەزاران هاوڵاتی ماڵ و حاڵیان جێهێشتو بەرەو سنورەكانی ئێران و توركیا كۆچیان كرد، ئەم كۆچە، بە كۆڕەوە ملیۆنییەكەی ساڵی ١٩٩١ ناسرا.
” د. تەها ڕەسوڵ” مامۆستاى زانكۆ، ئاماژە بە لایەنە گرنگەكانی كۆرەوەكە بۆ كوردو دەكاتو هەروەها باسلەوە دەكات كە كۆڕەو چییە؟ بۆچی ڕوویدا؟ لایەنە باشو خراپیەكانی كۆڕەو چیبوو؟ قوربانییە مادی و گیانیەكان چەند بوون، هەڵوێستی وڵاتانی زلهێز چی بوو، لەگەڵ چەند لایەنێكیتر سەبارەت بەم پرسە.
د. تەها ڕەسوڵ سەبارەت بە مێژووی كۆڕەو وتی: كۆڕەو واتە كۆچی بە كۆمەڵ، ئەم كۆچی بە كۆمەڵە مێژوویەكی دوورو درێژی هەیە، ئێمە خاوەنی كۆچی بە كۆمەڵین لە میزۆپۆتامیاوە، بۆ نموونە دەوڵەتی عوسمانی لە دوای ساڵی 1400 بەدواوە بۆ ئەوەی كۆچەری كەم بكاتەوە لە ناوچەی كەلاردا، نزیكەی 250 هەزار دۆنمی بەسەر خێڵی جافدا دابەش كرد، بۆ ئەوەی كێشەی كۆچەری كەم ببێتەوە و لە دەوڵەتی سەفەویش دوور بكەونەوە، لە هەمان كاتدا ببنە خاوەنی زەوی تا دەوڵەت باجیان لێبسێنێت، بەڵام كۆرەویتر وەك كۆرەوی عیبرانیەكان یان كۆرەوی حەزرەتی موسا بۆ كەنعان كە ئەمانە لایەنێكی تری ئاینی و سیاسی هەبوو، بەلام كۆرەوی سەردەم ئەو كۆرەوە بوو كە كورد لە سالی 1991دا كردی، ئەمە كۆرەوێكی سیاسی زۆرە ملێی بوو، ئەم كۆرەوەی كوردان لایەنی سیاسی بوو، چونكە كێشەی كوردی لە كێشەیەكی لۆكاڵییەوە كرد بە كێشەیەكی نێودەوڵەتی، ئەم كۆچە چەند زیانی هەبوو، بەڵام لە هەمان كاتدا چەندین سودی گەورەی هەبوو كە دوایی بووە هۆی دروستبونی حكومەتو كیانێكی كوردی.
لە سەركەوتنەوە بۆ گۆڕانی هاوسەنگی هێز و كۆڕەو؟
كورد دوای ئەوەی ڕاپەرینی كردو توانی رژێمی بەعس لە كوردستان وەدەربنێت، بەڵام ئەم ڕاپەرین و سەركەوتنە زۆری نەخایاندو هاوسەنگی هێز گۆراو كوردیش دەربەدەر بوو، د. تەنها هۆكاری ئەمەش بۆ لایەنی دەرەكی و ناوخۆیی دەگێرێتەوەو دەڵێت: هۆكاری دەرەكی، هۆكاری سەرەكی كۆرەو بۆ بێ پشتی كورد دەگەڕێتەوە، ئەمە بێ متمانەیی بوو بەو دەوڵەتانەی كە بریار بوو پشتمان بگرن، بەڵام وا دەرنەچوو، چونكە ئەوان بەرژەوەندییەكانیان گەورەیە، دەبێت ئێمە ئەوە بزانین كە دەوڵەتانی سەرمایەدار خاوەنی ئەم هەموو پارچە پارچە كردنەو دووركەوتنەوەی گەلانی ناوچەكەن، هۆكاری ئەمەش بۆ بەرژەوەندییەكانیان دەگەڕێتەوە كە وا دەخوازێت گەلان لە یەكتر دوور بخەنەوە، ئەگەر ئێمە بەرژەوەندی باڵای نەتەوەیی مرۆڤایەتی خۆمان بكەینە پەیامێكی ڕاستەقینە بێكەسی و بێ پاڵپشتیەكەمان دەگۆڕێت بۆ پاڵپشتیەكی گەورە. كە كۆرەوی ئێمە دەستی پێكرد، ئەوان جدی نەبوون لە پشتگیری كردنی ئێمە، هەروەها ئەو راپەڕینەش وەك قارچكی دوای باران هەڵتۆقی بوو، بۆیە نەمانتوانی بیپارێزین و كۆرەوی بەسەردا هات.
دەبارەی هۆكارە ناوخۆییەكانیش ئەو مامۆستایەی زانكۆی سلێمانی وتی:” دروستبوونی كۆرەو بەشێكی تری دەگەڕێتەوە بۆ هۆكاری ناوخۆیی، لەو كاتەدا بەرەی كوردستانی كە هیواو پەیامێكی پیرۆزی هەبوو كە گوزارشتی لە یەك ریزی كورد دەكرد، بەڵام دوژمنی ئێمە ناجدیاتی زۆری دەبینی لە یەك ڕیزیماندا ، چونكە ئەو دوو هێزە سەرەكییەی كە لە كوردستاندا بوون، زۆرانبازی و ململانێیەكی زۆر قولیان هەیە، دوژمن هەموو كات سودی لەمە وەرگرتووە، بۆیە كاتێك وەفدی كوردی بە سەرۆكایەتی جەنابی مام جەلال یان كاك مەسعود دەچوون بۆ بەغداد، ئەوان بە شێوەیەك قسەیان لەگەڵدا دەكردن بۆ ئەوەی سود لە ناكۆكیەكان وەربگرن”.
گەرانەوەی بەعس:
كۆرەو كۆڕەوێكی گشتی بوو هەموو كوردستانی گرتەوە، كاتی گەرانەوەی زۆر دیار نییە، زیاتر دەكەوێتە دوای دەرچوونی بریاری (688) ی ئەنجومەنی ئاسایش، هاوڵاتیان لە كۆڕەوەكەدا بۆ ئەودیو سنوور رۆشتن، هەندێكیان بۆ ئێران و ئەوانی تریشیان بۆ توركیا، ئێران لە رووی سیاسی و بەرزكردنەوەی پایەی خۆی سودی لە كۆرەوەكە وەرگرت و هاوكاری كوردی كرد و وەریگرتن، بەو پێیەی كورد ستەمی لێكراوە، هەروەها بۆ مەرامێكی سیاسی خۆی بە باشی ئەم بابەتەی قۆستەوە، سەرباری ئەوەی ئێران بۆ سودی خۆی یارمەتی كوردی دا، بەڵام یارمەتیدانی ئێران جێگەی ڕێزە و لای كورد بە ئەمەكەوە باسی هاوكاری ئێران دەكەن، بەڵام توركیا سیاسیەتە شۆڤینیە تاك پەرستەكەی خۆی درێژە پێدا، بۆ ماوەیەكی زۆریش ڕێگەی نەدا كەس بچێتە سنوری توركیاوە، ئەوەبوو جوامێری خاتوو میتران توركیای ناچار كرد كە یارمەتی كوردا بدات و سنوور بە ڕویاندا بكاتەوە.
هۆكاری نەزانینی ژماری شەهید و بێ سەرو شوێنەكانی كۆرەوەكە:
هۆكاری نەزانینی ژمارەی قوربانیەكانی كۆرەو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئێمە لە بزووتنەوەیەكی چەكداریدا بووین، بەشێوەیەكی هەڕەمەكی زیاتر پەرەمان بە چەك و شۆرش داوە، بەڵام پرسەكانی تر كە لێكی دەدەینەوە ئێمە نەمانتوانیوە سودی لێوەربگرین، بۆ نموونە دەبوو ئامارێكی جدی هەبووایە بۆ ئەوەی هەموو ئەو شتانەی بكردایە بە دۆكۆمێنت و بەكاریبهێنین، بەڵام بەداخەوە لەو كاتەدا هیچیان نەكرد، هەروەها ئێمە زۆر گرنگیمان نەداوە بە ڕاگەیاندن، ئەوەی كە زۆر گرنگی بە ڕاگەیاندن و بیرورا داوه تەنها پارتی كرێكارانی كوردستانە، ئەوان گەر سەیر بكەین دبینین ناوی هەموو شەهیدەكانیان لای خۆیان هەڵگرتووە و چونكە لای ئەوان پیرۆزەو بە پیرۆزی دەمێنێتەوە، بەڵام لە بەرامبەردا حیزبێكی وەك پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان كە شەهیدێكی بێ شوماریان هەیە تاكو ئێستا گۆڕستانێكی تایبەت بە شەهیدەكانی خۆیان نیە، كە ئەمەش خەمە قوڵەكەیە چەند خۆش بوو لە هەر شارێك رەمز و گۆرستانێكی شەهیدانمان ببینایە.
دەوری حیزبەكان لە كۆرەوەكەدا:
لە كاتی كۆرەودا حیزبەكان رۆڵێكی زۆر باشیان بینی و هەر ئەوەندەشیان لە دەستدەهات، هەرچەندە كۆمەڵێك گلەیی هەیە، بەڵام نابێت ئەو گلەییانە بكەینە پێشەنگ بۆ پرسە بنەرەتیەكەو لەبیری ببەینەوە.
هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی:
لە كاتی كۆرەوەكەدا هەموو كوردان لە ئەوروپا و رۆژئاوا هاتنە دەنگ وكێشە لاوەكیەكانیان خستە ئەولاوە، چونكە نیشتیمان ئاگری تێبەربوو، كوردی كرد بە یەك، هەروەها نابێت جوامێری خاتو دانیاڵ میتران لە یاد بكەین كە فرانسۆ میترانی سەرۆكی ئەو كاتەی فەرەنسای ناچار كرد ئەم پرسەی كورد بەرێتە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی. هەروەها جێمیس بیكەرراوێژكاری بۆشی باوك ئەویش ڕۆڵێكی گرنگی بینی ، ئەوەبوو بە هەوڵی ئەوان هێڵی 36 دیاری كراو و بریاری 688 یان دەركرد، بۆیە ئەو بریارە توانی جینۆسایدی كورد ڕابگرێت و دەوڵەتان یەكیان گرت لەسەر ئەم پرسەو پێیان وابوو جینۆسایدی گەلێك دەبێتە شەرمێك بۆ مرۆڤایەتی لە سەدەی بیستەمدا.
گەرانەوەی هاوڵاتیان
دوای دەركردنی بریاری 688 و دیاری كردنی هێڵی 36 ، هاوڵاتیان وردە وردە دەستیان كرد بە گەڕانەوە، هۆكارەكانی گەرانەوەی خەڵكی تەنها ئەو بریارە نێودەوڵەتیانە نەبوو، بەڵكو هاندانی بەرەی كوردستانی و دواتر دانوستانی سەركردایەتی كورد و چونیان بۆ بەغدا متمانەیەكی لای خەڵكی دروست كرد كە سەددام جارێكی تر ئەو تاوانە ئەنجام ناداتەوە.
كەركوك:
سەبارەت بە كۆرەوی كەركوك ، د. تەها روسوڵ، بۆ دیپلۆماتیك دەڵێت:” كەركوك تاكو ئێستا وڵاتە زلهێزەكانی جیهان وایان داناوە كە جیاوازە لە شارەكانی تر، ئەمەش بەهۆی سامانە سروشتیەكەیەوە، بۆیە زلهێزەكان دوو كەسیان بۆ ئەو شارە دەوێت، یەكێكیان بیرە نەوتەكان بپارێزێت كە ئەمەش زیاتر بە حكومەتی ناوەند یان كەسێكی سەر بەخۆیان دەسپێرن ، یەكێكی تریشیان پێویستە كە پارێزەری بیرە نەوتەكان بكات، دیارە ئەمەیان بە ئێمە سپاردووە، خەڵكی كەركوك لە سەر ئاستی تاك پێدەچێت كۆرەویان كردبێت، بەڵام وەك شارەكانی تری سلێمانی و هەولێر و دهۆك ئەو كۆرەوە گشتیایەن نەكرد.
لایەنە باش و خراپەكانی كۆرەو:
هەر رووداوێك كە ڕوودەدات لایەنی باشی و خراپی خۆی هەیە، بۆیە كۆرەویش هەردوو لایانەكەی تێدا بەدی دەكەین، لاینە سلبیەكەی ئەوە بوو كە لە كۆرەوەكەدا گەلێك دەربەدەر بوو، كارەساتێكی بینی لە بێ پشتی و بێ سنووری و بێ دەریایەیش، لایەنە باسەكانیشی ئەوە بوو كە سەلماندی كورد یەك كێشەی هەیە ئەویش تەنها بە یەكێتی كوردان دەتوانین دوژمن بشكێنێن و پاڵپشت بۆ خۆمان دروست بكەین، هەروەها پرسی كوردی لە كێشەیەكی لۆكاڵیەوە گەیاندە پرسێكی نێودەوڵەتی، ئەوەبوو هەموو دەوڵەتانی ناوچەكە و ئەوروپا و روسیا هاتنە سەر خەت و هێڵی 36ی بەدوای خۆیدا هێنا و ووردە وردە ئەم ئەزمونەی ئێستای بەسەردا هات.
بۆچی كارەساتەكانی كورد بە جینۆساید نەناسێنراون؟:
بۆچی كارەساتەكانی كورد بە جینۆساید نەناسێراوە، ئەمە پرسارێكی زۆر جدیە و لایەنێكی گەورەی وەرگرتووە و لەسەر ئاستی لۆكاڵی و دەرەوەش ئەم پرسیارە دەكرێت، بەڵام لە راستیدا ناساندنی كارەساتەكان بە جینۆساید هەر وا ئاسان نییە، بۆ نموونە پرسی ئەرمەنەكان كە ملیۆن و نیوێكیان لێكوژراوە، هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت بەفەرمی بیناسێت، مەگەر حیزبێكی وەك HDP لەسەر ئاستی لۆكاڵی بیناسێت، بۆیە تاكو ئێستا پرسەی جینۆسایدی كورد بە جدی وەرنەگیراوە، بەڵام هۆڵۆكۆستی جولەكە جودایە، چونكە جولەكە لوبێكی بەهێزی ئابووری و سیاسی بەهێزیان هەیە ، زۆرینەی بانكەكانی جیهان جولەكە دەیبات بەڕێوە، ئەمانە خاوەنی هەژموونیێكی گەورەن، بەڵام بۆ پرسی كورد ئێمە نە لۆبیەكی بەهێزمان هەیە و نە ئابووری و نە یەكێتێیەكی كوردانمان هەیە، بۆیە كۆنگرەی نەتەوەیی كورد و یەكێتی كوردان چۆن ئۆكسجین بۆ مرۆڤ گرنگە، ئەوها بۆ كورد گرنگە.
گۆران قادر احمد
بروانامەی بەکالۆریۆس لە زمان و ئەدەبی عەرەبی
ئەزمونی پێنج ساڵ کاری ڕۆژنامەوانی و وەرگێڕان
سەرچاوە:دیبلۆمات مەگەزین