شەهێن سابر:
لەوێنە مێژویەكاندا زۆربەی كات نوسەرو بیرمەندەكان وێنەی ژیانیان خاڵی هاوبەش یان لێكچووی زۆری تێدایە، بەڵام ئەوەی جاك لەندەن جیاوازتر وێناى دەكات قۆناغێكیەتی لەبوون بەدزو ڕێگر كە بەهۆیەوە چەندینجار لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیردەكرێت.. بێگومان لەبینینی وێنەیەكی لەم چەشنە لۆژیك وایە سەیری ئەودیوی وێنەكە بكەین یاخود دروستتر پاڵنەری بەئاراستەبردنی نوسەر بۆ ئەو جیهانە مەترسیدارو بێزراوە!
ئەوەی تێبینیدەكرێت لەمێژوی كۆن‌و هاوچەرخیشدا نوسەران‌و بیرمەندان لەناو ژینگەیەكی پر كێشمە كێشمی نەداریی‌و هەژاری باری ئابوری خرا‌وپ جیاوازی چینایەتی بەهزرێكی نوێی بەرگریكارانە لەچەوسانەوە لەدنیای نوسیندا لەدایك دەبن كە جاك لەندەن یەكێكە لەوانە.
جاك له‌نده‌ن لەساڵی 1876 لەخێزانێكی هەژاری ئەمریكی دێتە دونیا، بەشێوەیەكی هەژارانە لەكێڵگە هەژارنیشنەكانی “ئۆكلەند” لەگەڵ خێزانەكەیدا كاردەكات، دواتر جاك لەو چوارچێوەیەدا نامێنێتەوە، بەڵكو تێكەڵ بەگروپە دزو جەردەكان دەبێت‌و خێزانەكەی بەتەواوی جێدەهێڵێت، بەهۆی هەڵبژاردنی ئەمكارەی چەندینجار دەستگیردەكرێ‌و زیندانیدەكرێ، ئەم ڕۆماننوسە بەناوبانگە كە بەهۆی تەڵخی ژیانەوە دەكەوێتە بەردەم ئەو كارە مەترسیدارانە، سەرەنجام بڕیاردەدات ژیانی خۆی بگۆڕێت‌و بەبەرگێكی دیكەی بیركردنەوە ئاراستەیەكی نوێی ژیان وەربگرێت‌و دەگەڕێتەوە بەرخوێندن..به‌گوێره‌ی سه‌رچاوه‌كان، جاك له‌نده‌ن له‌سه‌ره‌تادا كاری ڕۆژنامه‌فرۆشی كردووه، ده‌شڵێن، سه‌ده‌فی كۆكردۆته‌وه‌و ماوه‌یه‌كیش بوه به‌ئه‌ندامی چه‌رخچی ئێشكگری هێزی ده‌ریایی‌و پاشانیش له‌به‌نده‌ره‌كاندا خه‌ڵوزی پاپۆڕی كۆكردۆته‌وه، جاك له‌سه‌رده‌می جه‌نگی نێوان ڕوسیاو ژاپۆندا بووه به‌په‌یامنێری ڕۆژنامه‌یه‌كی ئه‌مریكی.
جاك له‌نده‌ن شوێنێكی دیارو به‌رچاوی له‌مێژووی ئه‌ده‌بی هاوچه‌رخی جیهاندا هه‌یه له‌نوسه‌ره ده‌گمه‌نه‌كانه كه واقعی خۆی له‌ڕۆنامه‌كاندا‌و له‌كاراكته‌ری پاڵه‌وانه‌كاندا وێناكردووه، كه شه‌ڕو هه‌ژاریی‌و چینی بۆرژوازو دەردەسەری خەڵكی ڕەش‌و ڕوت‌و هەژار بەتەواوی ڕۆڵی كاره‌كاته‌رەكانی ناو ڕۆمانه‌كانی بووه، كە پتر پشتی بەڕوداوە ڕاستیەكان‌و واقع بەستووە تا جیهانی خەیاڵ‌و لێكدانەوە زەینییەكان.
ئەو سەروەختەی جاك لەندەن دەرگایەكی گەورە لەسەر دنیای فكر‌و نوسین دەكاتەوە باری كۆمەڵایەتی دووچاری دژواریی‌و ئاژاوەبووە، ژیان‌و لێكترازانی كۆمەڵایەتی‌و ڕوداوگەلێكی سەخت بەهۆی دۆخی خراپی ئابووریەوە دەبێتە چارەنوسێكی شومی ئەو خەڵكە، هەربۆیە نوسینەكانی بەچەشنێك بووە جێگەی سەرنجی خوێنەر كە پێچەوانەی ڕۆماننوسەكانی دیكە لەهەناوی ڕاستیەكاندا دەردەكەوێت..!
دوبارە لێرەوە دەكەومە بەردەم پرسیارێكی دیكە، ئایا تەواوی نوسەرە بەناوبانگەكانی جیهان لەمێژووی كۆن‌و هاوچەرخدا، خەسڵەت‌و نهێنی خودی تایبەتمەندی فەزای نوسەرە كە ناوبانگێكی گەورەی پێبەخشیون؟ یان هێزی كاریگەرو سەرچاوەی هێزی نوسینەكە هەمان بارودۆخە نەخوازراوە ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمەڵایەتیەكانە؟ كەواتە ئەگەر كۆمەڵگەیەك ژینگەیەكی ئارامترو جێگیرتری هەبوو، ناتوانێ نوسەری بیلمەتی تێدا هەڵبكەوێت؟!
دوبارە ڕودەكەینەوە جاك لەندەن…
سه‌رمایه‌داریی لەو قۆناغەدا زۆرتر لەهەڵپەی ده‌وڵه‌مه‌ندبوون‌و ده‌سه‌ڵات په‌یداكردندابوون‌و پێیانوابوو دەتوانن هونه‌رو ئەدەبیش وه‌كو هه‌ر دیارده‌یه‌كی دی كۆمه‌ڵایه‌تی ژێر دەستە بكەن‌و لەپێناو ئامانجەكانی خۆیان بەكاریبهێنن بەزەبری پارەو دەسەڵات نوسەرو هونەرمەندەكانیش دەستەمۆ بكەن، بەڵام بەپێچەوانەوە جاك بەنەفرەتەوە لەو دیاردەیەی دەڕوانی‌و پێیوابوو ئەركی نوسەرە كە دەبێت ڕاستگۆیانە هەست‌و نەستی خۆی لەپێناو ڕاستیەكاندا بەیان بكات نەك نەیتوانی بەرەی هەژاران هەڵنەبژێرت، بەڵكو قەڵەمەكەی لەدژی دەسەڵات‌و كۆشك‌و تەلارەكان خستەكار پێچەوانەی ئەو ڕوداوانەو ژیان‌و نەهامەتی خەڵك كە بەچاوی خۆی دەیبینی.
ئەو لەنوسیندا سادە بوو و لەدەبریشدا بوێر لەهەڵماڵینی ڕاستییەكان، بێكاریی، هەژاریی، چەوساندنەوە، زیندان، ڕاوەماسی، خواردنه‌وه، سه‌فه‌ری دوور‌ودرێژ، چوونه زانستگه، ساردی‌‌و گه‌رمی ڕۆژگار، بەگشتی كڵۆڵی چینه چه‌وساوه‌كان هەوێنی نوسینەكانی بوون.. دەوترێت ئەمریكیەكان بێئەندازە فەرامۆشیان كردووەو ناویان نەبردووە، بەگوێرەی هەندێك سەرچاوەش دەوترێت ته‌نانه‌ت له‌زۆر له‌و كتێبانه‌دا كه ده‌رباره‌ی ڕۆماننووسه‌كانیان نوسیوه، ناوی ئه‌ویان نه‌هێناوه، چونكه جاك لەندەن یه‌كێكبووه له‌وانه‌ی كه قاره‌مانانی چیرۆكه‌كانی له‌نزیكه‌وه دیون‌و ناسیونی‌‌و دەستی خستۆته‌سه‌ر برین‌و ئازار، هاوكات ئامانجه‌كانیان هەر ئەم ناكۆكی‌و دژایەتیەی دەسەڵات‌و بۆرژوازەكان دەبێتە هۆی ئەو پەراوێزخستنەی.!
لەگەڕانم بەدوای ژیان‌و سەرچاوەی ئەم نوسەرەدا لەسەرەتاوە پرسیارێك تەواو دەرگیریكردم، بەچەشنێك وازم لەنوسینەكە هێناو كەوتمە بیركردنەوەیەكی قوڵەوە، چۆن مرۆڤ دەبێتە جەردەو دواتر چۆن دەبێتە نوسەرێكی بەناوبانگ‌و نوسینەكانی بەو چەشنە دنیا داگیردەكات‌و ڕۆمانەكانی بۆ چەندین زمان وەردەگێڕدرێن؟!!!
هەردوو نەخشەی ژیانەكەی بەئاراستە جیاوازیەكانیەوە پەلی دەگرتم بۆ بەردەم وەڵامێكی بەهێز ئەویش (چەوساندنەوە، جیاوازی چینایەتی، قۆرخكاری ژیانی بۆژوازەكان، دەردی كوشندەی هەژاریی)، سەرچاوەی بەهێزی هەردوو هەردوو ئاراستەكە بوون.. كەواتە دەتوانین بڵێین هەمان ژینگەو هەلومەرجی ژیان مرۆڤ بەدوو ڕێگەدا ئاراستە دەكات، یان جەردەیەكی بەناوبانگ، یان نوسەرێكی بەناوبانگ!
لەسەرچاوەیەكدا دەربارەی فیلمی (بەیاسا) كارزان كاردۆزی نوسیویەتی:”لەساڵی 1926دا لیڤ كولیشۆن‌و ڤیكتۆر شكلۆڤسكی لەیەك شەودا كورتە چیرۆكێكی جاك لەندەن دەكەن بەسیناریۆو سەرچاوەی فیلمی (بەیاسا) كە یەكێكە لەكورتە چیرۆكە چاوەڕواننەكراوەكانە” هەروەها لەبەشێكی دیكەدا باس لەوەدەكات، “دونیای جاك لەندەن دونیایەكی وێنەیی‌و ژینگەییە، بەڵام دونیایەكی سارد نەك تەنها لەڕوی جوگرافیای چیرۆكەكانیەوە، كە زۆربەیان لەناوچە ساردەكانی باكوری ئەمریكاو ئەلاسكا ڕودەدەن، بەڵكو دنیای ساردوو پڕ لەهەستی ئاڵۆزی دەرونی كارەكتەرەكان كە زۆركات لەڕێگەی بەكارهێنانی سیمبولی ژینگەوە هێزو كاریگەری ژینگەی دەوروبەری كارەكتەرەكان ئەم هەستی سایكۆ لۆژییەی ئەوان نیشاندەدات” هاوكات لەساڵی (2020) فیلمی (tha call of the wild) بڵاوكرایەوە كە یەكێكە لەڕۆمانەكانی جاك لەندەن.
جاك له‌نده‌ن به‌پێچه‌وانه‌ی باوكیه‌وه كه پیاوی ئاینی بوه، ئاشنا بوه به‌ماركسیزم جاك ئه‌گه‌رچی ته‌مه‌نێكی كورتی هه‌بووه له‌ژیانیدا، به‌ڵام قه‌ڵه‌مه‌كه‌ی وه‌ك قه‌ڵه‌مێكی ئه‌فسوناوی ناوبراوه، چونكه له‌ماوه‌یی شازده ساڵدا (53) ڕۆمانی به‌به‌های نوسیوه ئەو به‌ڕۆژ سه‌رقاڵی نان په‌یداكردن‌و شه‌وانیشی له‌كتێبخانه‌كاندا به‌سه‌ربردووه.. ڕۆمانەكانی (سپی ددان، گورگی زەریا، كوڕی گورگ، پاژنەی ئاسنین) لەبەناوبانگترین ڕۆمانیەكانیەتی هەڵبەت خوێنەرەكانی ڕۆمانی دیكەی دڵخوازیان هەیە كە من نەمنوسیون، ئەم نوسەرە پڕ ناوبانگە لە 22ى 11ى 1916و له‌ته‌مه‌نی (40) ساڵیدا، له‌ئه‌مریكا كۆچی دوایی كردوه.
