چاوپێكەوتن لەگەڵا نوام چۆمسكی
ئەنجامدانی: سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ
وەرگێڕانی: یاسین محەمەد
ماوەی چەند دەیەیەكە نوام چۆمسكی بە كاریگەرترین رۆشنبیری زیندوو دادەنرێت لەڕووی زمان، فەلسەفە، رەخنەی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی، هەر لەجەنگی ڤێتنامیشەوە رێبەرێكی بەرهەڵستكاریی سیاسییە. پتر لە 100 كتێب‌و بە هەزاران وتاریشی بڵاو كردۆتەوەو لەلایەن دامەزراوە ئەكادیمیەكانی جیهانیشەوە چەندین دكتۆرای شانازی پێدراوە. دووایین كتێبیشی لەژێر ناوی مامۆستاكانی مرۆڤایەتی: وتارو لێدوان لەماوەی نێوان ساڵانی 1969-2013. بە بۆنەی بڵاوبوونەوەی دووایین كتێبیییەوە ئەم چاوپێكەوتنە تایبەت‌و بەرفراوانەمان لەگەڵیدا سازكرد.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: لە سیانزەهەمین ساڵیادی هێرشەكەی یانزەی سێپتەمبەر، لەتۆمارێكی تەلەفزیۆنیدا ئۆباما لەبەردەم گەلی ئەمەریكاو سەرجەمی جیهاندا رایگەیاند ویلایەتە یەكگرتووەكان دەگەڕێتەوە بۆ جەنگی عێراق، بەڵام ئەمجارەیان دژ بە داعش. ئایا عێراق هێشتا مامەڵەیەكی تەواونەكراوی داگیركارییەكانی 2003 ئەمەریكایە، یان رەوشەكە تەنیا دەرەنجامێكی نەخوازراوی ئەجیندای ستراتیجی ئەو دەوڵەتە پڕئاژاوەیەیە؟
چۆمسكی: وشەی نەخوازراو یان ناچاری تاڕادەیەك تەواوە، بەڵام دەركەوتنی داعش‌و بڵاوبوونەوەی گروپە جیهادییە توندڕەوەكان لێكەوتەیەكی سروشتی ئەو چەكوشە توندەی ئەمەریكایە كە لەسەر كۆمەڵگای شلوشێواوی عێراقی هەیبووە، ئەوەش پاش دەیەیەك لەگەمارۆی دژواری ئەمەریكاو بەریتانیا كە گەیشتە ئەو رادەیەی هەندێك لەو دیپلۆماتە نیونەتەوەییە خاوەنهەڵوێستانەی كە لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەستبەكار بوون وەك ناڕەزاییەك دەست لەكار بكێشنەوە، بەوەش تاوانباریان كردن كە ئەو كارەی ئەوان ئەنجامی دەدەن جۆرێكە لەجینۆساید.
گراهام فووڵەر یەكێك لەشرۆڤەكارانی كاروباری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و چالاكوانی CIA لەم ماوەیەدا ئاماژەی بەوە داوە كە “ویلایەتە یەكگرتووەكان یەكێكە لەدامەزرێنەرە سەرەكییەكانی رێكخراوی داعش، گەرچی ئەو بۆ خۆی داعشی دروست نەكردووە، بەڵام ئەو دەستوەردانە خراپانەی ئەو لەكاروباری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و جەنگی عێراق بوونە بنەمای سەرەكی بۆ لەدایكبوونی داعش”.
پێموایە ئەو راست دەكات. گەرچی رەوشەكە كارەساتبارە بۆ ئەمەریكا، بەڵام لەهەمان كاتدا دەرەنجامێكی سروشتی ئەو دەستوەردانانەی خۆیەتی. یەكێك لەدەرەنجامە ترسناكەكانی داگیركاری ئەمەریكاو بەریتانیا هەڵایسانی ململانێی تایەفییە كە ئێستا عێراق بەرەو لێكترازان دەبات‌و بە سەراپای ناوچەكەشدا بڵاودەبێتەوەو چاوەڕێی چەندین دەرەنجامی ترسناكیشی لێ دەكرێت.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: وەك دەردەكەوێت داعش نوێنەرایەتی بزوتنەوەیەكی جیهادی نوێ بكات كە مەیلێكی بەربەرییانەی زۆر توندی هەیە لەسەر سەرلەنوێ دروستكردنەوەی خەلافەتی ئیسلامی كە هەنوكە زیاتر لە ئەلقاعیدە لەتوانایدایە گەنجانی توندڕەوی موسڵمان لەنێو جەرگەی ئەوروپاو تەنانەت ئوسترالیاشەوە بەرەو لای خۆی كەمەنكێش بكات. لەدیدی تۆوە بۆچی دەمارگیریی ئاینی دەبێتە بزوێنەری سەرەكی لای زۆرێك لەبزوتنەوە توندڕەوە ئیسلامییەكانی جیهان؟
چۆمسكی: هاوشێوەی ئەوەی پێشتر بەریتانیا ئەنجامیداوە، ئەمەریكاش مەیلی هەبووە بۆ پشتیوانیكردن لەئیسلامی توندڕەو و بەرهەڵستیكردنی نەتەوەپەرستی عەلمانی كە هەردووكیان لەدیدی دەوڵەتانی ئیمپریالییەوە بە هەڕەشەیەكی جدی دادەنرێن لەبەردەم هێنانەدی ئامانجەكانیان بۆ زاڵبوون‌و داگیركاری. ئەو دەمەی بژاردە عەلمانییەكان توشی شكست دەبنەوە، زۆربەیجار توندڕەوی دینی شوێنی دەگرێتەوە. سەرباری ئەوەش هاوپەیمانییە سەرەكییە چەندین ساڵەكەی ئەمەریكا، عەرەبستانی سعودی، توندڕەوترین وڵاتی ئیسلامییە لەجیهانداو كار بۆ بڵاوبوونەوەی ئەو بیرەش دەكات، بەشێكی زۆر لەسەرچاوە نەوتییەكانیشی خستۆتە خزمەتی برەودان بە بیری وەهابی/سەلەفی توندڕەو لەڕێی دروستكردنی قوتابخانە، مزگەوت‌و چەندین رێگەی دیكەوە، هەروەها پاڵپشتێكی مادی سەرەكیشە بۆ گروپە ئیسلامیییە توندڕەوەكان لەگەڵا یەكێك لەهاوپەیمانەكانی دیكەی ئەمەریكا كە ئەویش ئیماراتە.
پێویست ناكات زۆر لەسەر ئەوە بڕۆین كە توندڕەوی ئاینی لەوڵاتانی خۆرئاواش بڵاودەبێتەوە لەگەڵا هاتنەخوارەوەی دیموكراسیدا، بۆ ئەوەش ئەمەریكا نمونەیەكی گەلێك بەرچاوە. ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی دنیا ئەوەندە زۆر نین كە پێیانوایە خوداوەند دەستی هەیە لەبەرەوپێشچوونی رووداوەكان، نزیكەی نیوەشیان لەو باوەڕدان كە جیهان هەر چەند هەزار ساڵێكە دروستبووە. پارتی كۆماری ئەوەندە توندڕەوە لەبواری سامان‌و دامودەزگاكانی دەسەڵات گەیشتۆتە رادەیەك كە ناتوانێت بگەڕێتەوە بۆ لای جەماوەر لەسیاسەتەكانیدا، ئەوان تەنیا وەك بنەمایەكی دەنگدان پشت بەو لایانانە دەبەستن‌و بایەخێكی گەورەیان پێدەدەن لەسیاسەتەكانیاندا.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: ئەمەریكا تاوانی جەنگی گەورەی ئەنجامداوە لە عێراقدا، بەڵام ئەو توندوتیژیانەی كە ئەمڕۆ لەو وڵاتەدا لەدژی مەدەنییەكان ئەنجام دەدرێت، بەتایبەتی لەدژی منداڵ‌و خەڵكانی گروپە ئاینی‌و ئیتنیكییە جیاجیاكان، تا بڵێیت ترسناكن. بەڕەچاوكردنی ئەوەی كە عێراق لەژێر دەسەڵاتی سەدام حسێندا گەورەترین ئارامی سیاسی بەخۆوە بینیوە، ئەو وانانە چین كە دەكرێت لەو رەوشە شێواوەی ئەو بەشەی جیهانەوە فێری ببین؟
چۆمسكی: وانەی سەرەكی ئەوەیە كە دەبێت پشت بە بەهای مەدەنی‌و یاسای نێونەتەوەیی ببەستین. توندوتیژی دەوڵەتانی وەك ئەمەریكاو بەریتانیا زەمانەتی ئەو دەرەنجامە كارەساتبارانە ناكات، بەڵكو هەر تەنیا سەرسامیمان بۆ دەمێنێتەوە كاتێك كە روودەدەن.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: هێرشەكانی ئەمەریكا لەدژی داعش لە سوریا بێ رێپێدانی رژێمەكەی بەشار ئەسەد لەدیدی هەر یەك لە دیمەشق، مۆسكۆو تارانەوە پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانە. ئایا تێكشكاندنی داعش لە سوریا نابێتە هۆی بەهێزتركردنی رژێمی ئێستای سوریا؟ یاخود ئایا رژێمی ئەسەد ترسی ئەوەی لەلا دروست نابێت كە ئەو ببێتە ئامانجی دواتر؟
چۆمسكی: رژێمەكەی ئەسەد تاڕادەیەك بێدەنگە، بۆ نمونە داوای نەكردووە ئەنجومەنی ئاسایش كۆتایی بەو هێرشە بێنن كە بێ هیچ گومانێك پێشێلكردنی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە دامەزراوەی یاسا نێودەوڵەتییە هاوچەرخەكانە، تەنانەت دژی یاسای باڵای نیشتمانیشە بەپێی دەستوری ئەمەریكا. بێگومان رژێمە مرۆڤكوژەكەی ئەسەدیش شایەتحاڵی ئەو كارانەیە كە وڵاتان ئەنجامی دەدەن، هێرشی ئەمەریكا بۆ سەر داعش دوژمنە سەرەكییەكەی ئەو لاواز دەكات.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: سەرباری هەندێك وڵاتی خۆرئاوایی، وڵاتانی عەرەبیش پشتیوانی سەربازییان پێشكەشكردووە بۆ لێدانی داعش لە سوریاو عێراق. ئایا ئەم حاڵەتە خۆی لەوەدا نابینێتەوە كە فۆڕمێكی ئیسلامی ئسوڵی لەوێنەی عەربستانی سعودی مەترسی خۆی نیشان بدات لەفۆڕمێكی دیكەی ئیسلامی ئسولی لەوێنەی داعش؟
چۆمسكی: هەر وەك ئەوەی نیۆرك تایمز ئاماژەی پێداوە، پشتیوانییەكە ساردوسڕە یاخود ئەوەندە گەرموگوڕ نییە. بێگومان ئەو رژێمانە لەداعش دەترسن، بەڵام ئەویش بەردەوامە لەكۆكردنەوەی پاڵپشتی دارایی لەو دەوڵەمەندانەی عەرەبستانی سعودی‌و ئیمارات‌و ئەو شوێنانەی كە زەمینەی ئایدۆلۆجی ئەویان تێدایە، هەروەك ئاماژەشم پێدا لە عەرەبستانی سعودی توندڕەوی ئیسلامی هێور نەبۆتەوە.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: ژیان لە غەزە گەڕاوەتەوە بۆ باری ئاسایی خۆی پاش ئەوەی حەماس‌و ئیسرائیل قایل بوون بە ئاگڕبڕ، ئەمە تا چەند درێژە دەكێشێت؟
چۆمسكی: دوودڵم لەوەی بتوانم وشەی ئاساییبوونەوە بەكار بهێنم، دووایین هێرش گەلێك دڕندانەتر بوو وەك لەوانەی پێشوو. كاریگەرییەكانیشی ترسناكتر بوون. سیستەمی دیكتاتۆری سەربازی میسریش كە دژی حەماسە ئەوەندەی تر تراجیدیاكەی گەورەتر كرد.
دوااتر چی روودەدات؟ نمونەیەكی هاوشێوە هەبوو لەو كاتەی بۆ یەكەمجار ئەم جۆرە رێكەوتننانە لەنێوان ئیسرائیل‌و فەلەستین كرا لەساڵی 2005 كە تیایدا داوای ئەوە كراوە “هێڵێكی پەڕینەوە هەبێت لە غەزەوە بۆ میسر لەڕێی رەفەحەوە بۆ هەناردەكردنی شمەك‌و ناردنی خەڵك، بە هەمان شێوە هێڵێكی پەڕینەوە لەنیوان ئیسرائیل‌و غەزەدا بۆ هەناردەكردن‌و هاوردەكردنی كاڵاو ناردنی خەڵك، كەمكردنەوەی بەربەستەكانی بەردەم جموجوڵی نێو كەناری خۆرئاوا، كاروانی ئوتۆمبێل‌و بارهەڵگرەكانی نێوان كەناری خۆرئاواو كەرتی غەزە، دروستكردنی بەندەری دەریایی لەكەرتی غەزە، سەرلەنوێ كرنەوەی فڕۆكەخانەی غەزە” كە بۆردوومانەكانی ئیسرائیل كۆتایی پێهێنا.
رێكەوتنەكانی دواترو ئەوەی ئێستاش بەهەمان شێوە گۆرانیان بەسەرداهاتووە. هەموو جارێك ئیسرائیل رێكەوتنەكانی بە هەند وەرنەگرتووە لەكاتێكدا حەماس لەگەڵیاندا دەرگیر بووە ئەوەش بەپێی دانپیانانی ئیسرائیلییەكان، هەتا ئەوەی فشارەكانی ئیسرائیل حەماسی ناچار بە وەڵامدانەوە كردووە، ئەوەش دەرفەتێكی تری داوەتە ئیسرائیل تا، بەپێی گوزارشتە شیرینەكەی خۆیان، جارێكی تر چیمەنەكە ببڕنەوە. ئەو ماوە كورتەی ئارامی رێگە خۆشدەكات لەبەردەم ئیسرائیل تا سیاسەتەكانی خۆی بەرەوپێش ببات لەداگیركردنی هەر شتێك كە بەهای هەبێت لە كەناری خۆرئاوا، فەلەستینییەكانیش دەكاتە چەند كانتۆنێكی پەرتەوازە. ئەوەش بێگومان هەمووی بە پاڵپشتی ئەمەریكا دەكرێت لەڕووی سەربازی ئابوری، دیپلۆماسی‌و ئایدۆلۆجیشەوە، مەسەلەكان بە جۆرێك گەڵاڵە دەكەن كە بێتەوە لەگەڵا بیروبۆچوونی ئیسرائیل.
لەڕاستیدا هەر ئەوەش مەبەستی ئیسرائیل بووە لەكشانەوە لە غەزە لەساڵی 2005 لەكاتێكدا هێشتا هێزە داگیركەرەكە هەر مایەوە، وەك ئەوەی لەلایەن جیهانەوە تەنانەت خودی ئەمەریكا خۆشییەوە وا ناسراوە ئەویش بەشێكە لە ئیسرائیل. مەبەستەكەش راشكاوانە لەلایەن دۆڤ وایسگڵاس هاریكاری نزیكی ئەرێل شارۆن سەرۆكوەزیرانی ئەو كات‌و ئەندازیارو دانوستانكاری سەرەكی ئەو پەرتەوازەكردنەوە پێداگری لەسەر كراوە. ئەو ئەوەی بە راگەیاندنەكان گەیاندبوو كە گرنگی ئەو پلانی پەرتەوازەكردنە بۆ سڕكردنی پڕۆسەی ئاشتییە. هەر كاتیش ئەو پڕۆسەیەت سڕ كرد، بەردەگریت لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی فەلەستینی، بەو جۆرەش بەر دەگیرێت لەگفتوگۆكردن لەسەر پەناهەندەكان‌و خاك‌و شاری قودسیش. هەموو ئەوەی بە دەوڵەتی فەلەستینی ناودەبرێت‌و ئەوەشی پەیوەندی بەو باسوخواسەوە هەیە لەكارنامەی ئێمەدا سڕراوەتەوە. ئەوەش بە پشتیوانی هەردوو دەزگای كۆنگرێس لەگەڵا سەرۆكایەتی ئەمەریكا.
ئەو نمونەیە بەردەوام هەر دووبارە دەبێتەوە، وەك دەردەكەوێت وا ئەمڕۆش سەرلەنوێ گەڵاڵە دەكرێتەوە. هەندێك لەشرۆڤەكارانی ئیسرائیلی لەو باوەڕەدان كە ئیسرائیل دواجار دەكرێت لەسایەی ئەشكەنجەدانی غەزەدا بحەسێتەوە. داگیركارییە نائاساییەكانی بەشی زۆری كەناری خۆرئاوا بە قودسی گەورەشەوە بەرەوپێشچوونی زۆری بەخۆوەبینیوە بە رادەیەك كە دەسەڵاتدرانی ئیسرائیلی پێشبینی ئەوە دەكەن كە گەڕانەوەی نەبێت. هەنوكەش لەگەڵا سیستەمێكی دیكتاتۆری سەربازی دڕندە لە میسر هەماهەنگییان هەیە. زیادلەوەش دەركەوتنی داعش‌و وروژاندنی ناوچەكە ئیسپاتی كرد كە شێوە هاوپەیمانییەتییەك هەیە لەگەڵا عەرەبستانی سعودی دیكتاتۆرو رەنگە وڵاتانی دیكەش. رەنگە ئیسرائیل دستبەرداری ئەو رەتكردنەوە توندەی ببێت، هەرچەندە لەئێستادا ئاماژەكان واناڵێن.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: دووایین قەسابخانەی ئیسرائیل لە غەزە بووە هۆی وروژاندنی هەست‌وسۆزی خەڵكێكی زۆر لەسەرانسەری جیهان بەتایبەتی لەدژی ئیسرائیل. تا چ رادەیەك پشتیوانی بێمەرجی ئەمەریكا لە ئیسرائیل لەسەرووی هۆكارە سیاسییە نێوخۆییەكانەوەیە، لەژێر چ هەلومەرجێكدا پێتوایە گۆڕانكاری رووبدات لەسیاسەتی واشنتن لەبەرامبەر تەلئەڤیڤ؟
چۆمسكی: چەندین فاكتەری ناوخۆیی بەهێز هەن. یەك لەو شرۆڤانە پێدانی مافە لەنیو جەرگەی دووایین پەلاماری ئیسرائیلدا. لەو كاتەی چەكی ئیسرائیل تا مەودایەكی كورتی دەبڕی ئەمەریكا بەوپەڕی هاوسۆزییەوە چەكی پێشكەوتووتری بۆ دەستەبەر كرد كە ئەوەش وا دەكات دەرفەتی هێرشی زیاتری بۆ بڕەخسێت. ئەو چەكانەش لەو ئەمبارانەوە وەرگیراون كە شوێنی پێشتری ئەمەریكا بووە لە ئیسرائیل بۆ ئەوەی دواجار لەلایەن ئەمەریكاوە بەكاربهێنرێن، ئەوەش یەكێكن لەو چەندان ئاماژانەی كە هەن سەبارەت بە بوونی پەیوەندی سەربازی زۆر نزیك لەنێوانیاندا كە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ چەندین ساڵا لەمەوبەر، ئەڵبەت كە پەیوەندی هەواڵگری نێوانیان لەئاستێكی زۆر دامەزراوتردایە. هەوەرها ئیسرائیل باشترین شوێنە بۆ وەبەرهێنەرانی ئەمەریكا، ئەوەش هەر تەنیا پەیوەست نییە بە بواری ئابوری سەربازییەوە. رێژەیەكی زۆری دەنگدەری مەسیحیش هەن كە زۆر بە توندی لایەنگری ئیسرائیلن. سەرباری بوونی لۆبییەكی ئیسرائیلی كاریگەر كە زۆرجار پاڵا بە دەرگایەكی كراوەوە دەنێت، مایەی سەرسامیش نییە كە هەر زوو پاشەكشە دەكات كاتێك لەگەڵا دەسەڵاتی ویلایەتە یەكگرتووەكان نایەتەوە.
سەرەڕای ئەوانەش گۆڕانكاری رویداوە لەنێو هەست‌وسۆزی خەڵكیدا بەتایبەتیش لەنێو گەنجاندا تەنانەت لەنێو خودی جڤاتی جووەكانیشدا. سەردەمانێك لەمەوبەر ئەگەر بمویستایە دەربارەی ئەو جۆرە بابەتانە بدوێم لەنێو زانكۆكاندا، تەنانەت لەنێو زانكۆكەی خۆشمدا دەبوو پۆلیس پاسسەوانیم بكەن. بەڵام ئیستا ئەوە زۆر گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە. لەئێستادا هەماهەنگی بۆ فەلەستین لەزۆرێك لەزانكۆكاندا لەئاستێكی بەرزدایە. بەپێی تێپەڕبوونی كات ئەو گۆڕانكارییانە لەگەڵا هەندێك هۆكاری دیكەدا دەبنە هۆی گۆڕانكاری لەسیاسەتی ئەمەریكادا. ئەوەش پێشووتر روویداوە، بەڵام هەوڵی بێوچان‌و شێلگیرانەی گەرەكە.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: دەبێت ئامانجی سیاسی ئەمەریكا لە ئۆكراین چی بێت، جگە لەنانەوەی پشێوی‌و رێخۆشكردن بۆ هێزگەلی دیكە تا كاری قێزەون ئەنجام بدەن؟
چۆمسكی: هەر رێك پاش رووخانی دیواری بەرلین‌و هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت، ویلایەتە یەكگرتووەكان بەدوای بەرفراوانكردنی هەژمونی خۆیەوە بووە لەڕێی فراوانكردنی ئەندامانی ناتۆوە لەو ناوچانەی كە لەژێر دەسەڵاتی رووسیادا نەمان ئەوەش پێشێلكردنی ئەو بەڵێنە زارەكییانە بوو كە بە گۆرباچۆڤ درابوون. ئیدی ئۆكرانیا دەبیـَتە ئەو میوە گەییوەی كە ئەمەریكا خوازیارە لەدارەكەی بكاتەوە.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: نیگەرانی رووسیا لەهاوپیمانی شاراوەی ئۆكراین لەگەڵا ناتۆ رەوانییە، لەكاتێكدا ئەمەریكا ریشەی قەیرانی ئێستای ئۆكراینە؟
چۆمسكی: نیگەرانییەكی زۆر رەوایە لەبەرفراوانبوونی ناتۆ بەشێوەیەكی گشتی. ئەوەش هێندە روون‌وئاشكرایە كە بۆتە بابەتی وتارێكی گرنگی رۆژنامەی فۆرین ئەفەیرس لەلایەن جۆن مێرشایمەر توێژەری بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان. ئەو پێیوایە كە ئەمەریكا بنەوانی ئەو قەیرانەی ئیسَتای ئۆكراینە.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: بەسەرنجدان لەو رەوشەی ئێستا لەهەر یەك لە عێراق، سوریا، لیبیا، نێجیریا، ئۆكراین، دەریاچەی چین‌و بەشێك لە ئەوروپا لەئارادایە، لێدوانیكی ئەم دوواییەی زبگنیو برژینسكی سەبارەت بەوەی كە “ئێمە لەگەڵا بڵاوبوونەوەی جۆرێك لەئاژاوە لەبەشەكانی جیهان رووبەڕووین” پێدەچێت پڕبەپێستی بێت. تا چەند ئەم بەرەوپێشچوونە پەیوەندیدارە بە هاتنەخوارەوەی پاوانكردنی جیهان‌و راگرتنی باڵانسی هێز كە لەسەردەمی جەنگی سارددا لەئارادا بوو؟
چۆمسكی: دەسەڵاتی ئەمەریكا لەساڵی 1945 گەیشتە ترۆپكی خۆی، لەدوای ئەو بەرورارەوە هەر لەداكشاندایە. لەم ساڵانەی دواییدا هەندێك گۆڕانكاری روویاندا. یەك لەوانەش دەركەوتنی چین وەك هێزێكی سەرەكی، یەكێكی دیكەش رزگاربوونی ئەمەریكای لاتین بوو لەژێر دەستی ئیمپریالیزم كە بۆ ماوەی 500 ساڵا ژێردەستە بووە. هاوشان لەگەڵا ئەم بەرەوپێشچوونانە سەرهەڵدانی بلۆكی BRICS كە هەر یەك لە بەرازیل، رووسیا، ئیندۆنیزیا، چین، ئەفەریقای باشور دەگرێتەخۆی، هەروەها رێكخراوی هاریكاری شەنگەهای لە چین كە هندستان‌و پاكستان‌و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست‌و چەندین وڵاتی دیكەش دەگرێتەخۆی. بەڵام بەگشتی ئەمەریكا هەر وەك زلهێزی جیهان ماوەتەوە.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: ئەمساڵا 69 ساڵا تێپەڕ دەبێت بەسەر هێرشی ئەتۆمی ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ سەر هەر دوو شاری هێرۆشیماو ناگازاكی لە ژاپۆن، هەنوكە راماڵینی چەكی ئەتۆمی بۆتە خەونێك كە مەحاڵە بێتە دی. لەوتارێكی نوێی تۆدا جەخت دەكەیتەوە لەسەر ئەوەی كە ئەگەری خۆ بەدوورگرتن لەجەنگێكی ئەتۆمی تا ماوەیەكی زۆر جۆرێكە لەخۆشبەختی. پێتوانییە ئەگەری دەستڕاگەیشتنی گروپە تیرۆریستەكان بە چەكی ئەتۆمی تەنیا مەسەلەی كاتە؟
چۆمسكی: چەكی ئەتۆمی پێشتر لەدەستی گروپە تیرۆریستییەكاندا بووە كە خۆی لە وڵاتانی تیرۆریستدا دەبینێتەوە، ویلایەتە یەكگرتووەكانیش لەپێشەنگی ئەواندایە. دەكرێت وێنای ئەوە بكەین كە ئەگەر ئەو چەكە كۆكوژانە بكەونە دەستی ئەو “بەچكە تیرۆریست”انە چ كارەساتێكی لێدەكەوێتەوە.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: لەدوادواییەكانی ساڵانی 1970 زۆرینەی ئابورییە گەشەسەندووەكان گەڕانەوە سەر سەرمایەداری مشەخۆر. لەدەرەنجامدا جیاوازی سامان‌و داهات گەشتە ئاستێكی باڵا، هەژاری باڵی كێشا بەسەر كۆمەڵگاداو بێَكاری هەڵكشانی بەخۆوەبینی‌و ئاستی ژیان بەرەو داكشان چوو. سەرباری ئەوانەش ئەو سەرمایەدارییەی كە هەنوكە لەئارادایە بۆتە هۆی داڕمانی ژینگەو هاوشانیش لەگەڵا زیادبوونی دانیشتوان بوونەتە هۆی كارەساتێكی جیهانی بێشومار. ئەرێ شارستانییەت دەتوانێت بمێنێتەوە لەژێر سایەی سەرمایەداریدا؟
چۆمسكی: پێش هەموو شتێك لێگەڕێ با ئەوەی لەمێشكمدایە لەسەر گوزارشتی “سەرمایەداری هێشتا لەئارادایە” پێت بڵێم؛ ئەویش مەبەستم لەو سیستەمەیە كە بە راستی لەئارادایە كە پێی دەوترێت “سیستەمی سەرمایەداری”. هەر بۆ روونكردنەوە؛ ویلایەتە یەكگرتووەكان باشترین نمونەیە. زاراوەی سەرمایەداری ئەوەندە پڕتەمومژە چەندین شت دەگرێتەخۆی، بەشێوەیەكی بەربڵاو بەكاردێت بۆ سیستەمی ئابوری ئەمەریكی كە دەستوەردانی گەورەی دەوڵەت دەگرێتەخۆ هەر لەداهێنانی داهێنەرانەوە بۆ سیاسەتی دڵنیایی حكومەت بۆ بانكەكان كە لەئاستێكی باڵادا پاوان كراوەو پشتبەستن بە بازاڕ زیاتر سنوردار دەكات.
دەبێت قەبارەی ئەو لادانانەمان لەیاد بێت كە ئەو سەرمایەدارییەی ئێستا لەئارادایە لەبەرامبەر بە شێوە فەرمییەكەی “سەرمایەداریی بازاڕی ئازاد” هەیەتی. تەنیا چەند نمونەیەك بێنینەوە؛ لە بیست ساڵی رابردوودا پشكی سودەكانی 200 كۆمپانیای زەبەلاح بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبوونەوەی بەخۆوەبینیوە، ئەمەش ئەو تەرزە پاوانخوازییەی ئابوری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەوەندەی تر بردۆتە سەرەوە. ئەمەش راستەوخۆ بازاڕی لاواز كردووە، ركابەری نرخەكانی نەهێشتووە بەهۆی جۆراوجۆری بێمانای بەرهەمەكانەوە كە لەڕێی راگەیاندنێكی زەبەلاحەوە دەخرێتەڕوو كە هەر بۆ خۆشی بۆ ئەوە تەرخانكراوە بازاڕ سوك‌و لاواز بكات بەهۆی ئەوەی گوایە وا لەبەكارهێنەران دەكات بژاردەی شیاو هەڵبژێرن. كۆمپیوتەرو ئینتەرنێت هاوشان لەگەڵا بەشەكانی دیكەی شۆڕشی ئای تی بەشێوەیەكی بەرفراوان لەكەرتی دەوڵەت بوون بۆ ماوەی چەندین ساڵا بەرلەوەی بسپێررێت بە كۆمپانیای تایبەت‌و بخرێتە بواری بازاڕو سودو بەرژەوەندییەوە. سیاسەتی دڵنیایی حكومەت كە بانكی گەورە بە سودی گەورەوە دەستەبەر دەكات، لەلایەن ئابوریناسان‌و روژنامەگەری بواری ئابوری‌و بازرگانییەوە بە 80 ملیارد دۆلاری ساڵانە دەخەمڵێنرێت.
توێژینەوەیەكی نوێ لەلایەن سندوقی دراوی نێودەوڵەتییەوە ئەوەدەخاتەڕوو كە پێناچێت بانكە هەرە مەزنەكانی ئەمەریكا ئەوەندە قازانج بگرنەوە، زیاتر دەڕوات لەسەری‌و دەڵێت “ئەو ملیاران دۆلارەی ئەوان دەفەرمون لەبەشداربووەكانیانەوە دەستیان كەوتووە زۆرینەی لەباجدەرەكانەوە وەك دیاری پێیان دەدرێت”. ئەمەش پشتیوانی ئەو بۆچوونەی مارتن ۆڵڤ دەكات كە لە فاینانشیاڵ تایمز نوسیویەتی “هەر لەدەستدەرچوونێكی كەرتی دارایی بازاڕی ئابوری لەناوەوە لوش دەدات هاوشێوەی كرمۆكەی ئەو جاڵجاڵۆكەیەی كە لەتەونەكەی خۆی دەخوات”.
هەموو ئەمانەش ئەو داڕمانە ئابورییە رووندەكەنەوە كە لەلایەن سیستەمی سەرمایەداری هاوچەرخەوە هاتونەتەدی كە بۆ خۆشت لەپرسیارەكەی سەرەوە پێداگریت لەسەری كرد. ئەو سەرمایەدارییەی هەنوكە لەئارادایە نایەتەوە لەتەك دیموكراسیدا. لەدیدی خۆشمەوە؛ شارستانییەت ناتوانێت لەژێر سایەی سەرمایەداریی‌و ئەو دیموكراسییەتە لاوازەی هاوتەریبیدا هەروا بەردەوام بێت. ئەرێ دەكرێت دیموكراسییەتی كارا جیاوازییەك بخولقێنێت؟ بیركردنەوە لەو سیستەمانەی كە نیین دەكرێت هەر پێشبینییەك بێت، بەڵام پێموایە دەكرێت بیریان لێ بكرێتەوە. ئەو سەرمایەدارییەی هەنوكە لەئارادایە دروستكراوی دەستی مرۆڤە دەكرێت بگۆڕرێت یان جێگرەوی بۆ دابنرێت.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: دووایین كتێبت “مامۆستاكانی مرۆڤایەتی” كە لە ئەیلولی 2013 بڵاوتكردەوە، بریتییە لەكۆمەڵێك وتار لەماوەی نێوان ساڵانی 1969-2013 نوسراون. جیهان لەو ماوەیەدا گۆڕانی زۆر گەورەی بەسەردا هاتووە، پرسیاری من لێرەدا ئەوەیە ئایا پەیبردنی تۆ لەجیهان گۆڕانی بەسەردا هاتووە لەو ماوەیەدا؟ ئەگەر گۆڕانی بەسەردا هاتووە چی وایكردووە دیدگات لەبارەی ئەو سیاسەتانەوە بگۆرێت؟
چۆمسكی: تێگەیشتنی من لەجیهان بەپێی كات گۆڕانی بەسەردا دێت هەتا زیاتر رابردوو بخوێنمەوەو دەرگیر بم لەگەڵا ئەو رووداوانەی ئێستادا، شتی زیاتر دێنە نێو هەگبەكەم. من پەی بە تەنیا كەسێك یان رووداوێك نابەم، بەڵكو بیركردنەوە بەلامەوە كەڵەكەبوونێكە، پڕۆسەیەكی بەردەوامە بۆ سەرلەنوێ بیركردنەوە ئەویش بەرمەبنای زانیاریگەل‌و بیركردنەوەی نوێ كە رەنگە پێشتر باش پەییم پێنەبردبن. پلەبەندی‌و هەڕەمەیی دەسەڵات لەجەرگەی سیاسەتدا ماوەتەوە لەجیهانی ئەمڕۆداو بۆتە سەرچاوەی هەموو شەڕانگێزییەك.
سی جەی پۆڵیكرۆنیۆ: لەوتوێژێكی ئەم دوواییەی نێوانماندا، من رەشبینی خۆم نیشاندا سەبارەت بە داهاتووی وەچەكانمان. تۆش بەوە وەڵامتدامەوە كە وتت “هاوڕاتم، بەڵام پێناسەی مرۆڤی میسالیمان لەبیرنەچێت كە رەنگە هەمان ئەو مامۆستایە خۆی بێت: هەمیشە هەر هەوڵ دەدات‌و دەشزانێت كە هیچ ئومێدێك لەئارادا نییە”. پێتوایە رەوشەكە تا ئەو رادەیە ترسناك بێت؟
چۆمسكی: ناتوانین دڵنیا بین، ئەوەی دەیزانین ئەوەیە ئەگەر ملكەچی ئەو بیئومێدییە ببین ئەوا بێگومان هەر خراپتر روودەدات. بەڵام ئەگەر پڕئومێد بین‌و هەوڵ بدەین سودیان لێوەربگرین ئەوا جیهانێكی باشتر دێتە دی.
• ئەم چاوپێكەوتنە لەبەرواری 1/10/2014 لەگەڵ چۆمسكی ئەنجامدراوە
سەرچاوە:
http://truth-out.org/news/item/26538-can-civilization-survive-really-existing-capitalism-an-interview-with-noam-chomsky
