نەبەز گۆران:
لەم وتارەدا بە چڕی لەسەر خودی نمایشكار_مۆدێلی_ و بەرهەمی سیستەمی سەرمایەداریی ناوەستم، بەڵكو روو لە دژەكانیان دەكەم، ئەو دژەی لە بنەوانەوە هیچ كێشەیەكی لەگەڵ سیستەمی سەرمایەداریی نییە و، هیچ قسەیەكی رژدی لەسەر خودی سیستەمەكە نییە، بەڵكو وەك دژێك، وەك دونیایەكی چەقبەستوو، رووبەرووی هەموو كردەیەك دەبێتەوە، كە ئەو كردەیە لە سمبولەكانی و پیرۆزییەكانی بدات.
(دیكارت) وتەنی: ” لەمڕۆوە هیچ بیرۆكەیەك پەسەند ناكەین، تاكو لەرووی عەقڵەوە نەیپشكنین و وەك میتۆدێك لە بێژەنگی نەدەین.” ئەم پشنكنینە پشكنینی سیمبول و پیرۆزییەكانە، ئەو گوتارە باوەی زۆرینە لەگەڵی دەست و پەنجە نەرم دەكات و رەگوڕیشەكانی لەناو ئەفسانە و ئایین و ناسیونالیزمدایە. بەبێ ناسینی گوتاری _دژ_ ناتوانین وێنایەكی تەواو بۆ خودی نمایشكار و كردەكانی بكەین. ئێمە لەوە تێدەگەین سیستەمی سەرمایەداریی بەردەوام پێویستی بە فۆرمێك هەیە بۆ فریودانی زۆرینە، بەردەوام پێویستی بە گوتارێكی روكەش هەیە بۆ سەرگەرمكردنی زۆرینە، بەردەوام پێویستی بە كردەی كاتی هەیە، بۆ سەرقاڵكردنی زۆرینە، بەڵام لە تەنیشت ئەم زانینەوە، ئەو دژە كردەیە و رەگوڕیشەكانی دەناسین كە چ دژە كردەیەكە و دەیەوێت لە چ دونیایەكدا بمێنێتەوە و، بەرگری لە كام دونیا دەكات.
ئێستای نمایشكاران_مۆدیڵ_ ئێستایەكە لە نێوان كردەی گروپێك لە فۆرم، لەبەردەم زۆرینەیەكی باوی گەمارۆدراو بە گوتاری سمبولی و پیرۆزیی. بەشێكی زۆری ئەو كارەكتەرانەی دژی كردەی نمایشكارانن، دژبوونەكەیان گەڕانەوە نییە بۆ مانادان بە ژیان و پشتكردنە روكەش، بەڵكو بەرگریكردنە لەو گوتارە باوەی، جیهانەكەی ئەوی لە شوێنێكدا وەستاندوە و هەموو جوڵەیەكی نمایشكار و مۆدێلی دژ بە جیهانەكەی خۆی دەبینێت. وا وێنای نمایشكار دەكات، كارەكتەرێكە هاتووە تەواوی دونیا چەقبەستووەكەی ئەو وێران بكات و دونیایەكی بێسنوور دروستبكات!
(رۆلان بارت) كاتێك دەڵێت: ” نوێ جۆرێك مۆد نییە، بەهایەكە.” لە سیاقی دەق دەهێنینە دەرەوە و لە واقیعدا تەحقیقی دەكەین. ئەم رستەیە دورە لە تێگەیشتنی زۆرینە و شەیدایانی گوتاری باوی پڕ لە سمبول و پیرۆزیی، ئەم رستەیە گەڕانەوەیە بۆ بەها گەورەكان لە سەردەمێكی نوێدا. ئەشێت سەردەمی نوێ تەنها فۆرمێك، یان روكەشێك، یان دیاردەیەك نەبێت، بەڵكو لەگەڵ خۆیدا بەهایەك بێت بۆ كۆی بەهاكانی دیكە. دژەكانی نمایشكاران، بەشوێن ئەم بەهایەدا ناگەڕێن سەردەمی نوێ لەگەڵ خۆی دەیهێنێت و نمایشكار بێماهییەتییاندەكات و دەیانكاتە فۆڕم، لەبری گەڕان بەشوێن ئەو بەهایەدا، دژ كۆی جوڵە و فۆڕمەكانن كە دونیا كۆنەكەیان دەشڵەقێنێت. ئەكرێك لەرووی فۆرمەوە_جیاواز لە جەوهەر_ ئەو نمایش و مۆدانە كردەیەك بن بۆ تێكدانی دونیا كۆنەكە و بەرهەم هێنانی دونیایەكی روكەشی دیكە. گەرچی بكەری نمایشكار و مۆدێل، دەشێت بۆخۆی بكەرێكی بێئاگابێت لە سیستەم و دونیای سەرمایەداری، یان بكەرێك بێت بوكەڵەبوونی خۆی نەبینێت لەو رووبەرەدا. بەڵام دژەكانیش بیریتینین لەو كارەكتەرانەی بەشوێن جەوهەری شتەكاندا بگەڕێن و سەرقاڵی بەرهەم هێنانی مانابن. دژەكان ئەوانەن خۆیان لەناو سیستەمەكەدان، دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم دەكەن و، چ لەماڵەوە چ لە دونیای دەرەوەی ماڵ، ژیانیان بەو كەرەستانە تەنراوە سیستەمی سەرمایەداری هێناویەتییە ناو ژیانیان. بەشێكی زۆری ئەو زۆرینەیە بەجۆرێك خزاوەتە ناو سیستەمەكەوە، شتێكی دیكەی نەماوە لە دەرەوەی سیستەم تێیدا بژی. بەڵام لە هەمانكاتیشدا دژی هەموو ئەو كردە و جوڵە و كارەكتەرانە دەوەستێتەوە پیرۆزییەكانی و سمبولەكانی تێكدەدەن و بەرهەمی سیستەمەكەن. دژێك دروستووە خۆی بووەتە كەرەستەی دەستی سیستەمەكە، بەڵام لەو رووبەردا هێشتا بەرگری لە كۆمەڵێك پیرۆزی و سبمول دەكات، كە پێی وایە ئەو پیرۆزی و سمبولانە نەبن، ژیانی خاڵیدەبێتەوە! بێخەبەر لەوەی خودبوونی بە كەرەستەی سیستەمەكە، بەرگریكردنی بۆ پیرۆزی و سیمبولەكان لەناو دەبات و كاتێك بە ئاگا دێتەوە، خودی دژەكە هیچ نییە جگە لە كەرەستەیەكی ناو سیستەم وخاڵی بە هەموو بەهایەك.
ئێمە نایەن تەرەفگیری بكەین لەو نێوانەدا. دێین بۆ رەگوڕیشەی وێناكردنەكان دەگەڕێین، یاخود دێین تەماشای هەردوو دونیاكە دەكەین. دونیایەكی چەقبوستووی گوتاریی باڵای پڕ لە پیرۆزی و سیبول، لەگەڵ دونیایەكی سەرمایەداریی پڕ لەجوڵە و پڕ لە كەرەستەی نوێ و كارەكتەری نوێ و بە كاڵاكردن. ئەشێت بە مانا (دیكارت)ییەكە، پێویست بێت هەردوولا بخەینە دۆخی تەحقیقكردنەوە و دویوە نەبنیراوەكانیان دەرخەین. بەبێ تەحقیقكردنێكی عەقڵانی و گەڕانەوە بۆ هێڵەگشتییەكانی هەردوو دونیاكە، بۆخۆی دەبینە یەكێك لەو زۆرینەیە. بۆ ئەوەی نەبینە یەكێك لەو زۆرینەیە و نەكەوینە شوێن گوتارە باوەكە، یان شەیدابوون بە سیستەمی سەرمایەداریی، جارێكی دیكە پرسیار دەكەین.
دەپرسین: نمایشكاران چی نمایشدەكەن؟ ئەو جیهانەی نمایشكاران برەوی پێدەدەن چ جۆرە جیهانێكە؟ لە بەرامبەر ئەمەدا دژەكانیان بەرگری لەچیدەكەن؟ دەیانەوێت چ جۆرە دونیایەك دروست بكەن؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە پێویستمان بە ناسینی رەگی هەردوو دونیاكەیە.
لەم دونیا نوێیەدا، كەسانێك شوێنە جوانەكانی جەستەیان دەردەخەن، كەسانێكیش شوێنە جوانەكانی بیركردنەوەیان. ئەوانەیان دیوە جوانەكانی بیركردنەوەیان دەردەخەن، ئەوانەن خەمێكی گەورەیان بۆ گۆڕینی دونیا هەیە و، دەیانەوێت دونیا بەو جۆرە رەنگ بكەن شوێنی هەموو جیاوازییەكانی تێدا ببێتەوە و خاڵی نەكرێتەوە لە مانا و ببێتە فۆڕم. بەڵام ئەوەی نمایشكاران نمایشدەكەن، بەشێكی زۆری جوانی جەستەیە. جەستە بەتایبەت جەستەی _ژن_ بۆ زۆرینە دەبێتە شوێنی بینینی جوانی. ئەشێت بەوەش تەفسیری بكەین، نمایشكاران جوانییەك پیشانی بینەرەكانیان دەدەن. بەڵام لە پشت ئەم پیشاندانەوە جەوهەرێك بوونی نییە، تەنها فۆرمێك بوونی هەیە، فۆرمەكە لە رێگای جوڵەكان و لە رێگای پیشاندانی بەشێك لە جوانییەكانی جەستەوە، جیهانێك لە بینن و چێژ بەرهەم دەهێنێت. هیچ نمایشكارێك بانگەشەی بڵاوكردنەوەی فەرهەنگی نوێ و كلتووری نوێ و، فیكری نوێ ناكات. كۆی نمایشكاران كار لەسەرچەمكی _چیژ_ دەكەن. چێژ وەك دونیایەك بۆ فریودان، وەك دونیایەك بۆ مەستكردنی ئەویتر، وەك فۆرمێك لە فۆرمەكانی چێژی شاشەیی و چێژی وێنەیی. هەموو نمایشكارێك لەگەڵ دەركەوتنی خۆیدا، سەر لەنوێ وزە دەخاتەوە ناو جیهانی چێژ.
جەسستە لە جیهانی نمایشكاردا، جەستەیەكی گەمارۆ دراو و تایەبت نییە، جەستەیەكە زۆربەی بینەران بە وردی جوانی و نارێكییەكانی دەبینن. زۆربەی بینەرانی جوڵەكان و چێژەكانی دەبینن. جەستەی نمایشكار تەنها جەستەیەك نییە چێژەكەی بۆ یەك كەس یان دوو كەس بێت، جەستەیەكە بە جوڵەكانی چێژەكانی دابەشدەكات بەسەر هەموو ئەو لەشكرەدا تەماشای دەكەن. دونیای سەرمایەداری مەكینەیەكە بۆ بەرهەم هێنانی ئەم جۆرە لە چێژ. چێژی بینین، چێژی دوری، چێژی بەرنەكەوتن. چێژێك كە دەبیینی و بەری ناكەویت، چێژێك دەركی دەكەیت و بەڵام پێی ناگەیت. چێژێك لە رێگەی چاوەوە دەگاتە بینەرەكان. ئەوەی چێژەكە پەخشدەكات نمایشكارە، چێژەكانی خۆی كاتێك دروستدەبن چاوی ئەوانی تری بینەری پڕبكات لە چێژ. ئەم جۆرە لە چێژ چێژێكی بێگیان و بێ هەستە، چێژێكە جەستەیەكی غەریب دور لە رێگەی شاشە و وێنەوە دەیدا بە بینەر. بینەری چێژبین سەرەتا بە بینین و پاشان بە خەیاڵ تەماهی لەگەڵ ئەو جۆرە لە چێژ دەكات.( بەڵام ئەم چێژەش وەك هەموو چێژەكانی دیكە لە دیدگای ئایین و خێڵەوە، چێژێكی جێگای قبوڵ نییە و دەبێت رەد بكرێتەوە و بەنەفرەت بكرێت. گەتارە باوەكە ناتوانێت چێژێك قبوڵبكات لە دەرەوەی سنوورەكانی خۆی تێپەڕێت.)
كاتێك نمایشكارێك وێنەیەكی تایبەت، یان شوێنێكی هەستیار دەردەخات بڵاوی دەكاتەوە، وەختی گرتنی وێنەكەی هیچ چێژێك بە خودی خۆی ناگات، كاتێك ئەو چێژەی پێدەگات ئیدی زۆرینەیەك لە دەوری كۆببنەوە و سەیری وێنەكەی بكەن و، بەژدار بن لە بینینی ئەو شوێنە هەستیارەی. چێژی نمایشكار پەیوەستە بە چێژی ئەویتری بینەرەوە. نمایشكار كاتێك وێنەیەكی هەستیار دەگرێت، بیرلەوە دەكاتەوە لەگەڵ پیشاندانی وێنەكەدا چە حەشاماتێك لە دەوری كۆدەبێتەوە و ئەو جەشاماتە چۆن تەماشای شوێنە هەستیارەكە دەكەن، هەر لە چركەی بڵاوكردنەوەی وێنەكەدا چێژی نمایشكار و چێژی بینەر دەست پێدەكات. پێشتر هیچ چێژێك لە ئارادا نەبووە، بەتایبەت بۆ نمایشكار لە سەروەختی گرتنی وێنەكەی خەیاڵی لای شوێنە هەستیارەكەی نییە، هێندەی خەیاڵی لای ئەو حەشاماتەیە كاتێك لێی كۆدەبنەوە و ستایشی جوانییەكەی دەكەن. گەر حەشاماتێك و بینەرێك لە ئارادا نەبێت، نمایشكارێك و چێژێكی لەم جۆرەش لە ئارادا نییە. دووانەیەكی پەیوەست بەیەك بوونیان هەیە، دووانەی بینەر و نمایشكار، ئەم دووانەیە بەتەنیا ناتوانن هیچ كردەیەك ئەنجام بدەن و بەتەنیا ناتوانن بكەونە ناو ئەو دونیا چێژبەخشەوە كە پەیوەندی بەبەركەوتنەوە نییە. بەڵام لێرەدا دژێك دێت، دژێك بەرامبەر بە نمایشكار.
دژەكان هەموو ئەوانەن لەشوێنێكدا بەر ئەو چێژە كەوتوون. یان بینیویانە، یان بەژداربوون لە بینینەكەدا.( ئێمە كاتێك دەتوانین ئەم موتڵەقییە قسە لەسەر دژەكان بكەین، چونكە دژ دروست نابێت ئەگەر خۆی دیمەنەكەی نەدیبێت، یان بەری نەكەوتبێت، هەموو دژبوونێك لە بینین یان بەركەوتندا دروست دەبێت.) دژەكان پاش ئەوەی شوێنە هەستیارەكەی نمایشكار دەبینن، بەشێك لە پیرۆزییەكانی ناو دونیاكەیان توشی ئازار دەبێت، ئەو دونیا چەقبەستووەی لەسەر _ئاكار_ داریشتووە توشی درز تێبەربوون دەبێت. ترسی لە پیرۆزییەكان و لەو درزەی دەكەوێتە ناو دونیا چەقبەستوەكەیەوە، راستەوخۆ دەیبات بۆ دۆخی دژ بوون. بەشێكی زۆری ئەو دژانە هوشیاریان لەسەر سیستەم و سەرمایەداریی، هوشیارییەكی سنووردارە، بەڵام ئاگاییان بۆ پاراستنی دونیا چەقبەستوەكە و بۆ پاراستنی پیرۆزییەكانی ناو دونیاكەیان، ناچاریاندەكات دژی نمایشكار هاواربكەن.
لێرەدا جارێكی دیكە رووبەرووی چەمكی _رەش و سپی، چاكە و خراپە، فریشتە و شەیتان_ دەبینەوە. هەریەك لەم چەمكانە بەرهەمی ئایین و كلتوورن. هەریەك لەم چەمكانە مرۆڤ دابەشدەكەن بەسەر دوو هێڵدا، بۆ كەسێك هوشیارییەكەی سنووردارە ناكرێت ئەم دوو هێڵە قبوڵنەكات و لەو نێوانەدا بێت، چونكە چەمكەكان بەجۆرێك بوونەتە نەریت و كلتوور و گوتاری باو، ئیدی دۆزینەوەی درزێك لەو نێوانەدا، توشی بەركەوتنیان دەكات و پێویستی بە هوشیاری زیاترە تا تێگەیشتنی بۆ ئەو چەمكانە روونبێت. هەموو ئەوانەی لە نمایشكار و دژەكاندا دەیانبینین، دابەشبوون بەسەر ئەم چەمكانەدا. زۆركەم روودەدات لەو نێوانەدا دەنگێكی نوێ ببیستی هەڵسەنگاندن بكات و هەردوو دیوەكە بەشێوەیەكی روون پیشانبدات. یان دژ بە نمایشكارە، یان لەگەڵیایەتی. تەواوی ئەو ئارگۆمێنتانەش لە دژەكانەوە دەیبیستی، قسەی سادە و دونیای نەریتییە، تەواوی ئەو ئارگۆمێنتانەش لەگەڵ نمایشكاراندا دەیبینی، هێندە سادە و ساكارن، نەك خودی سیستەمی سەرمایەداریی، بەڵكو خودی نمایشكاریشت پێناناسێنن.
ئەكرێت جەسارەتی ئەوەمان هەبێت بڵێین: دونیا لەشوێنی خۆی ناوەستێت و، بەردەوام گۆڕانكاری بەسەردا دێت، چ لە فۆڕم و چ لە ماهییەتدا. هەموو ئەو دژانەی خەون بە دونیای كۆنی رابردووەوە دەبینن، گرنگە لەشوێنێكدا دەرك بەوەبكەن مرۆڤ ناتوانێت بگەڕێتەوە دواوە، بەڵام مرۆڤ دەتوانێت لە سەردەمی نوێدا، مانای نوێ و جەوهەری نوێ بەرهەم بهێنێت. بەرگریكردن لەو دونیا چەقبەستووەی رابردوو، بەرگریكردنە لە مێژووێك دووبارە زیندوكردنەوەی جۆرێك لە خۆپڕوكاندنێكی نەفامانەیە. سیستەمی سەرمایەداری سیستەمێكی ئاسان نییە، سیستەمێكە دەچێتە ناو هەموو كونوقوژبنێكی ژیانی تاكەوە. شتێك نەماوە لە دونیادا لە دەرەوەی ئەم سیستەمە جۆرێكی دیكەی ژیان دروستبكات، ئەو بەرگریانەش دژی ئەم سیستەمە دروستبوون، بەرگرین لە مرۆڤ نەخستنی مرۆڤ و، بەكاڵانەكردنی مرۆڤ.(تەواوی ئەو فەیلەسوف و بیركەرەوانەی رەخنە لەم سیستەمە دەگرن و دۆخی بەرگریكردن دروستدەكەن، بە روونی مەترسییەكانی ئەم سیستەمە دەبینن و، ئەو جۆرە ژیانەش دەبینن بوەتە ئامێر و كاڵا. میتۆد و تێزەكانیان بۆ رووبەروو بوونەوەی ئەو سیستەمە، میتۆدو تێزی نوێن و هیچ یەك لەوانیش بانگەشەی گەڕانەوە بۆ جیهانی كۆن ناكات.) رووبەروو بوونەوە لەگەڵ ئەم سیستەمەدا بە كەرەستەی كۆنی دونیای چەقبەستوو، رووبەروو بوونەوەیەكی كۆمیدییە.
نە ئەوانە رەشن نمایشدەكەن، نە ئەوانە سپین دژیانن. نە ئەوانە فریشتەن دژی نمایشكارن، نە ئەوانە شەیتانن نمایشدەكەن، بە پێچەوانەكەشییەوە هەر راستە. هەڵسەنگاندنی نمایشكار و دژەكانی، بەم چەمكە كۆنانەی ناو دونیای ئایین و ناسیونالیزم، هەڵسەنگاندنێكی دروست نییە. مادام كۆمەڵگەی ئێمە كەوتوەتە ناو دونیای سەرمایەدارییەوە، ئەم دونیایە لەگەڵ خۆیدا تەكنەلۆژیان هوشیار دەهێنێت و، نمایشكاریش دەهێنێت. هەردووكیان بەرهەمی یەك سیستەمن. لەوانەیە بەشێك لە دژەكان وا وێنای نمایشكار بكەن، ژنیان كردوە بە جەستە، یان جەستەی ژنیان كردوە بە كەرەستە. هەردوو تێگەیشتنەكە دروست نیین. دروست نەبوونیان بەو واتاییەی دژەكان بۆ ئەوە ئەم دوو رستەیە ناڵێن بەرگری لە ماهیەتی ژن بكەن، بەڵكو بۆ ئەوە ئەم رستانە دەڵێن، بەرگری لە سمبولەكان و پیرۆزییەكانی ناو دونیاكەی خۆیان بكەن. چونكە بەشێكی زۆری دژەكان كێشەی گەورەیان لە جەستەی ژندا دەردەكەوێت و گرێكانیان لەو جەستەیەدا پیشاندەدرێن. هەر ئەو دژەی جەستەی نمایشكارێكی كورد دێوانەی دەكات، زۆر بە ئاسودەییەوە سەیری جەستەی نمایشكارێكی تورك یان عەرەب یان فارس دەكات و، بە خۆشحاڵییەوە چێژ لە بینینەكەی دەبینێت و گورزێك بەر دونیاكەی ناكەوێت و هیچ شێواویەك رووی تێناكات!
پاشخانی ئەم تێگەیشتنە بۆ جیاكردنەوەی جەستەی نمایشكارێكی تورك، لەگەڵ نمایشكارێكی كورددا، پاشخانێكی نەریتییە. پاشخانێكە هێشتا پێیوایە جەستەكان و ژنەكان، لەیەكتری جیاوازن. دەبێت جەستەیەكی كوردیی جیابكرێتەوە لە جەستەیەكی توركی یان… هتد. ئەم تێگەیشتنە سوونەتی و نەریتییە خەمی ژن وەك كائینێك ناخوات، خەمی لە بەرگریكردن نییە لەو كائینەی ناوی ژنە، لەوانەشە هەرگیز دوو دەقی دوو نووسەری ژنی كوردی نەخوێندبێتەوە و جیهانەكەشیان نەناسێت، بەڵام دەركەوتنی شوێنێكی هەستیاری نمایشكارێكی كوردیی دێوانەیدەكات و جارێكی تر هەستی شەرەفی پیاوانەی دەجوڵێت! بەڵام لە هەمانكاتدا سەیری جەستەی نمایشكارێكی تری دەرەوەی كورد دەكات و شەرەفی پیاوبوونی ناجوڵێت! ئیدی لەخۆی ناپرسێت ئەگەر قەراربێت ئێمە بەرگری لە ماهیەتی ژن بكەین، ئەو ژنە چ بە كوردیی چ بە توركی، یان هەر زمانێكی دیكە قسە بكات جیاوازی نییە، گرنگ ئەوەیە ژنە و كائینێكە لەم سەرزەمینە و دەبێت لەو شوێنەی ستەمی لێدەكرێت، بەرگری لێبكرێت. لەو شوێنەی دەبێتە كەرەستەیەك بۆ جوانكردنی روخساری سەرمەیاداری ئاگاداری بكەینەوە. ئەو دژە هیچ كام لەم خەمانە و لەم جۆرە لە هوشیاری لەگەڵ خۆی هەڵنەگرتووە، لە بەرامبەر ئەمەدا پێیوایە جەستەی نمایشكاری كوردیی دەركەوت، بەشێكی گەورەی پیرۆزییەكانی ناو دونیای ئەم شەق دەبەن. پێیوایە جەستە كاتێك جوانە، داپۆشرابێت! (بەڵام جەستەی كوردیی، جەستەیەكی ناكوردیی ئاساییە دانەپۆشرێت و ئەم بەكامی دڵی خۆی تەماشای بكات!) ئەم دیدە نەریتییە هەرگیز نە دەتوانێت دژێكی هوشیاربێت بۆ رووبەروو بوونەوەی سەرمایەداریی و مەترسییەكانی دەرخستنی فۆڕمەكانی، نە پێشیدەكرێت بەر لەو تەوژمە بگرێت جەستە بكاتە كاڵا. بەڵكو تەنها دەتوانێت لە دونیا كۆنەكەی خۆیەوە فاش بدات و نەفرەت بكات لە نمایشكار و، نمایشكاریش لەگەڵ هەر وێنەیەكی نوێ و هەر جوڵەیەكی نوێدا، دونیای دژەكان بەسەر یەكدا تێكەڵبكات و بیانخاتە دۆخی هاواركردنەوە.
بینینەكان بۆ نماشكاری ناو كورد و دەرەوەی كورد، بینینێكی دوو فاقییە. ئەم دوو فاقییە لە دژی نمایشكاراندا دەبینرێت، بەشێكی زۆری ئەوانە دەگرێتەوە سەرگەرمی تەماشاكردنی نمایشكارانی دونیان و، كێشەیەكی گەورەیان تەنها لەگەڵ ئەوانەدا هەیە كوردن. هەرچۆن نمایشكارەكانمان لێیان داواناكەین بە هوشیارییەوە نمایشبكەن و سیستەمەكە بناسن، ئاواش داوا ناكەین دژەكانیان سیستەمی سەرمایەداری و جیهانە نوێیەكە بناسن. لەپشت هەردوو دیاردەكەوە (من هەردووكی بە دیاردە دەبینم، چونكە هیچ بنەمایەكی فیكرییان لە پشتەوە نییە.) رووبەرووی دوو دونیا دەبینەوە هەم كۆمیدی هەم خەمهاوەر.
كۆمیدی بەو دیوەدا دوفاقی بینەرانی دژە نمایش بە جۆرێكە نەتوانی سیمایەكی راستەقینە بدۆزیتەوە و لەسەر ئەو سیمایە تەئویل بكەیت بۆیان. خەمهاوەر بەو دیوەدا هەردوولا، لە ئاستێكی زۆر ساكاری هوشیاریدا رووبەرووی یەك بوونەتەوە. چ نمایشكار و چ دژەكانی. كەرەستەی دەستی دژەكان كۆمەڵێك سمبول و پیرۆزییە كە بیركردنەوە تێدا جێی نابێتەوە و بەكەڵكی ئەوەنایەن ئەم دونیا نوێییەیان پێبخوێنیتەوە، كەرەستەی دەستی نمایشكاریش چەند جوڵە و كردەیەكن، بە نمایشكردنیان مانایەك بە سەردەمەكە نادەن و دەیكەنە سەردەمێكی رەواڵەتگەرا و كەڵكەڵەی خەمێك تێیاندا بوونی نییە پەیوەندی بە جەوهەرەوە هەبێت. لەم دوو جیهانەدا. نمایشكار و دژەكانی، دەتوانین لە رێگەی رستەیەیەوە لە دەرگایەكی دیكە بدەین. (من ناتوانم هیچ شتێك بە بیری كەس بهێنمەوە، بەڵام دەتوانم كەسانێك فێری بیركردنەوە بكەم. سوقرات)
بە پێی تێگەیشتنی (بۆردیۆ)بێت دەتوانین بڵێین : ” ئەمە توندوتیژی سمبولییە و یەكێكە لە سیماكانی كۆمەڵگەی پیاو سالاری.” ئەم جۆرە لە توندوتیژی نادیارە، سمبولییە، لە شوێنێكدا خۆی دەردەخات ئازار لە سیما پیرۆزەكانی جیهانی پیاوسالاری بدات. ئەم جۆرە لە توندوتیژی زۆرتر لە دەنگ، هاوار، دەردەكەوێت. ((هەڵبەتە دەنگ و بێدەنگی، دوو چەمكن پێویستە بەشێوەیەكی ورد لەناو كلتووری ئێمەدا لەبارەیانەوە لێكۆڵینەوە بكرێت. چونكە كلتووری ئێمە كلتوورێكی پێكەوەییە، كۆڵەكەكانی لەسەر خێڵ و گروپ گروپ دروستبووە، رووبەرێكی زۆری دەنگ داگیریكردوە و بێدەنگی لەناویدا، جۆرێكە لە خۆ نەفرەتكردن. ئەو رووبەرەی دەنگ خۆی تێدا دەردەخات، رووبەرێكی گەورەیە و لە هەمانكاتیشدا رووبەرێكی پڕ لە فەوزا و دور لە بیركردنەوەیە. سوپاس بۆ سەرنجێكی كاروان كاكەسوور))
لەم جۆرە توندوتیژییەدا دەنگ شوێنێكی گەورەی هەیە. چ واعیزەكان، چ دژەكانی ناو دونیای شاشەكان، بە خۆیان و كەرەستە كۆنەكانی سیمبولكراوەوە دێن بە شێوەی هاوار و دەنگ بەرزركردنەوە رووبەرووی ئەو دونیایە دەبنەوە نمایشكار بە جوڵەكانی دروستیدەكات. یانی لەم فەوزای دەنگەدا كە باشترین شوێنە بۆ نمایشی پیاوسالاری، هەرگیز ئەو چەمكەی (سوقرات) ئامادەیی نییە كە _گوێگر_ فێربكرێت بیربكاتەوە، لەبری ئەمە چەمكی _گوێگر_ شتی بەبیر دەهێنرێتەوە. رەش و سپی، دۆزەخ و بەهەشت، ئەخلاق و بەد ئەخلاق، چاك و خراپ، وەك بیرهێنانەوە و یادەوەری دەیكاتە دژێكی هاواركەری بێ بیركردنەوە. ئەركی گوێگر ئەوەیە لەبەردەم دەنگی بەرزی هاواركەردا، یان دژ بە نمایشكاردا، رابردووێك و یادەوەرییەك بهێنرێتەوە بەرچاوی، كە كۆی چیرۆكەكانی ئەو هێنانەوە بەرچاوە، دەیخاتە دۆخی توندوتیژی و جارێكی دیكە سیمای پیاوسالارییەكەی زیندو دەبێتەو و رێك پێچەوانەی ویستەكەی (سوقرات) بیركردنەوە لە خودی نمایش، لە خودی دژە نمایش، فەرامۆشدەكرێت و یادكردنەوە دەهێنرێتە شوێنی.
بە مانایەكی دیكە ، تێگەیشتنێك لە (بۆردیۆ) دەخوازین كە پێی وایە: ” مرۆڤ لەناو ئەو تایپەی كۆمەڵگادا لە رێگای پەروەردە، خێزان، خوێندنگا، گەڕەك، دامودەزگای ئاییینەوە، دەبێتە خاوەنی كۆمەڵێك خەیاڵ و بیركردنەوە، كە ئەو خەیاڵ و بیركردنەوانە دەبینە یەقین لەلای.” ئەم جۆرە لە خەیاڵ و یەقین و بیركردنەوەی چەقبەستوو لایەنێكی سایكۆلۆژی هەیە. ئەم یەقینانە دەبنە بنەمایەك لای ئەو كەسانە لە شێوەی توندوتیژی سمبولیدا خۆیان نما دەكەن. ئالێرەدا پێویستمان بەو (گومان)یەی دیكارتە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو یەقینانە لە رێگەی خێزان و دامەدەزگای ئایینی و پەروەردەوە لە بیكردنەوەماندا دەچەسپێت. گەر گومانێكی (دیكارت)ی لە ئێمەدا بوونی نەبێت، بێگومان لەناو ئەو كۆمەڵگە سمبولی و پیاوسالارییەدا وەك دژێك رووبەرووی هەموو كردەیەك دەبینەوە دونیا كۆنەكەمان بروشێنێت. لە هەمان كاتیشدا گومانێكی (دیكارت)ی لە ئێمەدا بوونی نەبێت، وەك نمایشكارێك دەبینە كەرەستەیەك بە دەست ئەو سیستەمەوە هێزی خۆی لەوەدا دەردەخات لە مرۆڤ بوونمان بخات و بمانكاتە كاڵایەك وەك هەموو كاڵاكانی ناو بازار و لە رێگەی شاشە و وێنەوە چێژەكان وێنابكەین. نەبوونی گومان و نەبوونی پرسیاری جەوهەری لەسەر بڕوا یەقینكەكان كە وەك كلتوور بۆمان ماونەتەوە، ئەو دۆخە دروستبكات دژەكان و نمایشكاران، هەردوولایان لە ئاستێكی لاوازدا خەریكی فۆشدان و یەكتر وێراكردن بن لە رێگەی زمانێكی درشتی ئاست نزمەوە، كە بەرهەمی ئەو زمانە زۆر مەترسیدارترە لەو نمایشكردنەی نمایشكار دەیكات.
خوێندنەوە بۆ نمایشكار بە بەرگریكردن لە دونیای كۆن ناكرێت، خوێندنەوە بۆ نمایشكار بەر لەوەی خوێندنەوەبێت بۆ فۆرمێك لە فۆرمەكان، گرنگە خودی سیستەمەكە بناسین و لەناو سیستەمەكەدا لە دژی بە فۆڕمكردنی ژیان، بۆ بە ماناكردنی بگەڕێین. لەوانەیە لە دەرەوەی ئەم دیدەوە، كۆمەڵێك پرسیاری ئەخلاقی بێتە بەردەم نمایشكار و دژەكان. دەشكرێت بوترێت: پرسیاركردن لە ئەخلاق، دەمانگەیەنێتە شوێنێكی روناك. چی ئەخلاقە و چی ئەخلاق نییە؟ ئەوەی دژە نمایشكار دەیكات بەرگریكردنە لە چی؟ بەرگریكردنە لە كلتوور؟ لە ئەخلاق؟ ئایا ئەخلاق كردەیە یان جەستەیە؟ ئایا ئەخلاق بەرهەم هێنانی زمانێكی توندوتیژی پیاوسالارە دژی جەستەیەكی ناسكی نمایشكار؟ یان ئەخلاق لە شوێنێكی دیكەیە و دەبێت شوێنە راستەقینەكەی خۆی بزانین؟ بۆ ئەوەی بزانین ئەخلاق چییە؟ دەبێت پرسیار لە چی بكەین؟ نمایشكاران بە دەرخستنی شوێنی هەستیاریان ئەخلاقی كۆمەڵگە دەشێوێنن؟ یان ئەخلاقی پیاوسالاری؟ سیستەمی سەرمایەداری سیستەمێكی ئەخلاقییە یان دژە ئەخلاقی؟ ئەو ئەخلاقەی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە و دژە نمایشكاران بەهاتوو هاوار و زمانی نزم و بەبێ بناغەیەكی فیكری بەكاری دەهێنن، چ جۆرە ئەخلاقێك بەرهەم دەهێنێت؟ مەترسی نمایشكاران بۆ ئەخلاقی راستەقینە زیاترە، یان مەترسی ئەو زمانە پڕ لە توندوتیژیەی واعیزەكانی دژە نمایشكاران بەكاری دەهێنن؟ بۆچی ئەخلاق لە كۆمەڵگەی نێرباڵایدا كورتدەكرێتەوە بۆ جەستەی بەرامبەری_ژن_؟ ئەگەر ئەخلاق جەستەی ژن بێت، هەموو كردە نادروستەكانی دەرەوەی جەستەی ژن ئەخلاق نین؟ زمانی نزم و پەلاماردان ئەخلاق نییە؟
ئەمانە و كۆمەڵێك پرسیاری جەوهەری دیكە، دنەمان دەدەن بە شوێن وەڵامێكی دروستدا بگەڕێن بۆ خودی ئەخلاق و ئەو بەركەوتنە روكەشەی لەنێوان_نمایشكار و دژەكاندا_ دەیبینن. (دیكارت) جۆرێك لە ئەخلاق دەبینێت، هیچ پەیوەندی بە نەریت و گوتارە باوەكەوە نییە. پێی وایە: “ئەخلاق ئەوەیە، لە رێگەی هونەرەوە خۆی تەحقیق دەكات.” ئەم جۆرە لە ئەخلاق دەبێتە هونەر و، هونەر دەكرێتە كایەك بۆ بەرهەم هێنانی ئەخلاقێك، ئەو ئەخلاقە لەگەڵ خۆیدا فەرهەنگێكی بەرز و كلتوورێكی پڕ لە رەنگ دروستدەكات. لە تەنیشت ئەم جۆرە لە ئەخلاقەوە، (گۆتە) ئەخلاق وا دەبینێت بنەمایەكی پتەوە كە ئەو دیاردە و شەپۆلانەی رۆژگار لەگەڵ خۆی دەیانهێنێت، ئەخلاقە راستەقینەكە ئەو دیاردەو شەپۆلانە لەناو دەبات. بەڵام (مۆریس مترلینگ) ئەخلاق دەبەسێتەوە بەو كردانەوەی مرۆڤ لە ژیانیدا ئەنجامی دەدات، كردەكان مەرج نییە تەنها لە جوڵەكاندا بن، بەڵكو زمان یەكێكە لە بنەما گشتییەكانی. زمانێك ئەویتر وێرانبكات و هەر جوڵە و كردەیەك پێچەوانەی بنەماكانی ببینێت دەستبكات بە ناشیرینكردنیان، ئەو زمانە لە بنەرەتدا زمانێكی نا ئەخلاقییە و زمانێكی _گەندەڵ_ە. ئەم جۆرە لە زمان كە زۆر جار زمانی قسەكردنە نەك نووسین، ناتوانێت لە چوارچێوەی ئەخلاقە باوەكە بێتە دەرە و رووبەرووی كردە نوێیەكان بێتەوە. خودی ئەو جۆرە لە زمان تەنها فۆرمە نوێیەكان ناشیرین ناكات، ئەو ئەخلاقە ناشیرین دەكات لای ئەو خاوەن زمانە ئەخلاقە و لای دژەكەی بەد ئەخلاقییە. پاراستنی ئەخلاقی بەرز، بە زمانێكی توندوتیژ و ئاست نزم ناكرێت.
ئەكرێت هەمان ئەو زمانەی دژە نمایشكاران بەكاری دەهێنن، بكەونە ناو ئەم تیۆرەی (مۆریس مترلینگ) ەوە، كە زمانێكی نا ئەخلاقییە و، زمانێكە جگە لەوەی هەوڵی تێكشكاندنی فۆرمە نوێیەكان دەدات، هەوڵی تێكشكاندنی خودی ئەخلاقیش دەدات. هیچ كاتێك و لای هیچ لە فەیلەسوفامی دونیا، كە خاوەن میتۆدن بۆ خوێندنەوەی ئەخلاق، ناتوانین ئەوە بەدی بكەین ئەخلاق كورتبكرێتەوە بۆ جەستەی _ژن_ تەنها لە كۆمەڵگە پیاوسالارەكان ئەخلاق بەو شێوەیە سنووردار دەكرێت و ئیدی مانایەك بۆ ئەخلاق نامێنێت لە دەرەوەی جەستە. ئەو شێوە لە فۆشدادانەی لە زمانی دژەكانی نمایشكارانەوە بەرهەم دێت، دژە ئەخلاقێك دروستدەكات. ئەشێت هەریەك لەو دژە نمایشكارانە بەرگری لە و ئەخلاقە بكەن بەستراوە بە جەستەوە، بەرگری لە خودی ئەخلاق خۆی نەكەن، كە كردەی رۆژانەیە و پەیوەستە بە زمان و هونەر و بەرهەم هێنانی كلتوورێكی نوێیو و مامەڵەكردن لەگەڵ یەكتری. بۆ ئەوەی زیاتر لەو زمانە تێبگەین، دیدگاكەی (فرانسوا ولتر) دەهێنێن كاتێك دەڵێت: ” زمانی هەر كۆمەڵگەیەك، ناساندنی ئەخلاقی ئەو كۆمەڵگەیە.” ئەو زمانە لە ئاستێكی بەرز و باڵادابێت، لە ئاستێكدا بێت فیكر و هونەری فەرهەنگێكی باڵا دروستبكات، رەگوریشەكانی لەناو ئەخلاقێكی بەرزدایە. گەر ئەو زمانە پێچەوانەبوو، ئەوا كێشە بنەرتییەكانی لەناو ئەخلاقدایە و پێویستە سەرلەنوێ ئەو ئەخلاقە گۆڕانكاری تێدا بكرێت بۆ ئەوەی لەو جۆرە لە زمان دروست نەكات. ئەم میتۆدە زیندو بكەینەوە عەزیەتی ئەو زمانە پیاوسالاریی و واعزییە دەدات، دونیای ئەخلاقیان لێبوەتە جەستەی نمایشكارێك و، هیچ كات بۆ ساتێك بیر لەو زمانە نزمە ناكەنەوە لە ئەوانەوە دەرژێتە دەرەوە و ئەخلاق تێكدەدات.
لە كۆتایی وتارەكەدا ئەركی من وەك پرسیار كەرێك ئەوەیە: لە خوێنەران بپرسم، نمایشكارەكان لە رێگەی وێنە و جوڵەكانیانەوە ئەخلاقی گشتی تێكدەدەن؟ ئەی دژەكانیان بەو زمانە نزم و پڕ لە سوكایەتییەوە بەرگری لە ئەخلاقی گشتی دەكەن؟ ئایا تەنها جەستەی نمایشكار ئەخلاقی كۆمەڵگەیە؟ ئەی زمانی دژەكانیان چییە؟ بۆئەوەی ئەخلاق بناسین پێویستە جەستەی نمایشكار بناسین؟ زمانی دژەكانیان بناسین؟ یان ئەخلاق خۆی بناسین؟ چ شتێك دەبێتە ئەخلاق و چ شتێك دەبێتە ژدە ئەخلاق؟
