ئاسۆ جەبار:
چۆن رۆشنبیریی جیدی و ئەكادیمیی هەیە بە هەمانشێوە رۆشنبیرێكی هەزیل و بەیعەتگەر و تاركبیریی گاڵتەجار هەیە.
ئەو جۆرە لەرۆشنبیر كە بەرهەمهێنەر و خولقێنەریی گاڵتەجارییەكی گەورەیە، چەندین رۆڵی چەواشەكارانەو دۆزەخیان هەیە، لەسەروەختی شەڕی ناوخۆو كوشتنی براكاندا دەبنبە جاشقەڵەم و خوێنوسی مەرگ، لەسەروەختی هێشتنەوەی دیكتاتۆرەكاندا دەبنبە بەیعەتكار و زوڕناژەن و ملهوڕی حیزبی، لەساتەوەختی ناعەدالەتی و دزینی داهاتی كۆمەڵگەدا دەبنە بێدەنگترین و پەزترین پیاوی دنیا،
دواجار دنیابینی كوشندە، چەند دنیابینییەكی وەهمییە، هێندەش دنیابینی‌و روانینێكی كرداری‌و بەرجەستەیە، بەئەندازەیەك كردەیەكی پراكتیكییە بۆ جڵەوكردن‌و تەیاركردن‌و داگیركردنی رووبەرەكانی ژیان، پلانی كاركردنی ئەم تەرزە لەدنیابینی روون‌و ئاشكرایە، بۆنمونە لەبری ئەوەی خاوەنی یەكدوو ئۆرگانی كاركردن بێت، سەدان ئۆرگان‌و رێكخراوی وەهمیی پیشەیی‌و فەرهەنگی‌و حیزبی‌و سەندیكایی دەكاتەوە بۆ قوتدانی قەبارەیەكی گەورەتر لەخۆی. لەبری یەك دەزگای رۆشنبیری یان فەرهەنگی دەیان دەزگا‌و دامەزراوەی بەحساب رۆشنبیریت بۆ دروستدەكات‌و پڕیان دەكات لەدیكتاتۆری حیزبی دۆست‌و ئەحبابی حیزب. لەبری یەك مزگەوت سەدان مزگەوت‌و تەعزێخانە‌و دیوەخان و خانە‌و یانەی كۆمەڵایەتی‌و یانەی عەشایەری‌و خێڵەكی‌و كردنەوەی سەدان بارەگای كارتۆنی‌و وێران لەڕووی مەعریفی‌و شارستانی‌و رۆشنبیرییەوە دەكاتەوە.
رۆشنبیری نوێخواز لەگەڵ جەمسەرە كولتوری‌و فیكرییەكانی دنیادا لەگفتۆگۆدایە، بۆیە دروستكردنی كولتورێكی رۆشنبیری سەربەخۆ‌و پێشكەوتوو پێویستی بەسەرنجدان لە پرۆسەی كولتوری لەجیهانی ئیمڕۆدا هەیە، لەیادمان نەچێت كە هەسارەكەمان تەنها لە ڕووی سیاسی‌و ئابورییەوە بچوك نەبۆتەوە، بەڵكو لەلایەنی كولتوری‌و فیكریشەوە ئاسمانەكانی جیهانی ئێمە رۆژ بەڕۆژ لێكترنزیك دەبنەوە.1 لەپاڵ ئەم رۆشنبیرەدا، لە تەنیشت ئەم دنیابینییەوە رۆشنبیرێك هەیە تا سەرئێسقان گاڵتەجار و تاریكبیر، دنیا پەراوێزەكەی بەسەر خۆی‌و كۆمەڵگەو حیزب‌و كولتورەكەیدا داخستووە، بەهەمانشێوە كولتوری ڕوانینی ئەو جۆرە رۆشنبیرییە لەترادسیۆنێكی هەژاردا دەگوزەرێ، جیهانبینی‌و دنیابینییەكەی ناگاتە جیاوازییەكی دیكەو فەزایەكی دیكە، هاوكات بەهۆی ئەو داخرانە سەرتاسەرییەوە كە بووەتە سیما‌و پێكهاتەكەی دنیاكانی دەرەوەی خۆی ناناسێ‌‌و ناتوانێت لێیان تێبگات، هاوكات ناتوانێت جیاوازییەكانیش قبوڵبكات. ئەو رۆشنبیرەی كە بەلایەنی كەمەوە ناتوانێت دنیاكەی خۆی راڤەبكات، كولتوری خۆی بناسێ، شتێكی دیكەو روانینێكی دیكەی هەبێت لەدەرەوەی ترادسیۆنی باوی ژیان‌و روانینی مێگەل‌و كۆمەڵگەكەی، ئەوەی پێیوایە دنیا لە زاراوە داخراوەكانی ئەودا تەواودەبێ، لە ئایدۆلۆژیا داخراوەكەی ئەودا تەواو دەبێ، ئەوەی ژیانی كورتكردۆتەوە بۆ ناوچەیەكی ژێر دەسەڵاتە لۆكەڵییەكەی خۆی، ئەوەشی پێی وایە دەبێت ببێت بەگوێ بۆ بیستنی دروشمەكانی، ئەوا ئەو رۆشنبیرە یان ئەو بوونەرە كەسێكی تاڕادەیەكی بێ مانا داخراوەو تا ڕادەیەكی پێكەنیناوی سەلەفییە.
ئەوەمان لەبیر نەچێت؛ سەلەفییەت‌و چەمكی سەلەفییەت تەنها دیوێكی نییە‌و لەیەك رووبەردا ناگوزەرێ، دەشێ سەلەفیەت حیزبێك بێت، دەشێ مەزهەب‌و بزوتنەوەیەكی ئاینی بێت، دەشێت نەریتی پارێزەرانی كولتور‌و كۆمەڵگەو دەسەڵات بن، دەشێت بەناو رۆشنبیر یان دەزگایەكی روناكبیری‌و مەدەنی بێت بۆ پەروەدەكردنی ئەندامانی گوێڕایەڵ‌و بوونەوەری بێدەنگ، سەلەفیەت لەبەردەم لێكدانەوەو راڤەكردنێكی بەختیار عەلیدا دەگاتە دەرئەنجامی دوو قەیرانی گەورە، كە دەڵێ: “سەلەفیەت بەدەست دوو كێشەی گەورەوە دەناڵێنێ یەكمیان/ سەلەفیەت بەردەوام خوازیاری ئەوەیە خۆی لەسەردەمە تازەكاندا دووبارە بكاتەوە هەرگیزیش دەستبەرداری ئەو ئارەزووە نابێت. دووەمیش سەلەفیەت لەبەرامبەر پرسیار‌و كێشەكانی ئەمڕۆدا هیچی دیاریكراوی نییە بیڵێت، وە لەقەیرانی ئەوەدا دەژی كە وەڵامی كێشە مەعریفی‌و شارستانی‌و فیكرییەكانی ئەم ساتەی بۆ نادرێتەوە”2. سەلەفیەت تەنها خاڵی بەتاڵبوونەوە نییە لە كۆنخوازی(كۆنزێرڤاتیڤ)و نەریتخوازیدا، هاوكات شتێك نییە لە مێژووەیەكی تایبەت‌و دیاریكراودا بژی‌و بەسەرچێ، قوتابخانەیەكی فیكری‌و مەعریفی نییە میتۆد‌و شێوازی كار‌و ئەرك‌و روانینی دیاریبكرێت‌و رووبەرەكانی گفتوگۆی بزانرێت، بەڵام سەلەفیەت لە توانایدایە خۆی لەسەردەمە نوێكاندا دووبارەبكاتەوە، ئەوەی ئێمە پێی دەڵێن قەیران بۆ سەلەفیەت لەلای عەقڵی سەلەف قەیرانێكی ئەوتۆ نییە، چونكە سەلەفیەت شێوازگەلێكی هەمەڕەنگی كولتوری‌و رۆشنبیری‌و ژیاری هەیە بۆئەوەی زۆر بەئاسانی لەسەردەمە نوێكاندا خۆی دووبارەبكاتەوە‌و زۆر بەسانایی تەفسیری ژیان‌و سیاسەت‌و كۆمەڵگا‌و كولتور‌و روناكبیریی بكات، هاوكات لەتواناشیدایە خەیاڵگەیەكی بەرفراوان بۆ دروشمەكانی دروستبكات، قەیرانەكەش لێرەدایە.
ئەو دروشم‌و مژدانەی رۆژانە بەر گوێمان دەكەون‌و بۆ ساتێك خەیاڵمان بەرەو وەهمەكانی رادەكێشێ هەر لەخۆڕا نییە‌و گوتارێكی راگوزەر نییە‌و تێپەڕێ، ئەو دروشمانەی مژدەی ژیان‌و گوزەرانێكی باشتر دەدەن بە چاوو گوێی هاوڵاتیاندا، ئەو دروشمانەی بانگی سەركەوتن‌و یەكالایكردنەوە دەدەن بەگوێی منداڵانی كۆمەڵگەو هاوڵاتیانی بێئاگادا لەخۆڕا نییە‌و مێژووییەكی دێرینی هەیە، هەر لەسەرەتای شارستانییەوە ئەم بارودۆخە بۆ مژدەبەخش‌و پێغەمبەران‌و دەسەڵاتداران‌و دیكتاتۆر‌و فاشییەكان‌و سەركردە حیزبییەكان لەئارادابووە‌و تا ئەوڕۆكەش حاڵەتێكی لەوجۆرە جێی گومان‌و پرسیار نەبووە لای هاوڵاتیان‌و مەعشەری گوێگران‌و سەرلەبەری كۆمەڵگا.
لێرەدا ئەگەر بەتەنها بگەڕێینەوە بۆ ئەو گەندەڵیی و گاڵتەجارییە شارستانییە كە لەپاڵ ئەو رۆشنبیرییە دنیابین‌و نوێخۆاز‌و سەربەخۆیەدا ئەژی، ئەوا دەكرێ بگەڕێینەوە بۆ تێڕوانینێكی بەختیار عەلی لەسەر رۆشنبیر كە دەڵێ : ” لێرەوە ناتوانم بە كادیری حیزبی‌و بە مامۆستاكانی ئامۆزشكار بڵێم رۆشنبیر، ناتوانم بە ئەندازیارێك كە ڕێگە دەكێشێت‌و پیاوێكی ئاینی كە پێشنوێژی دەكات، بڵێم رۆشنبیر، بە حاكمێك كە لە دادگا حوكم دەكات‌و مامۆستایەك لە ئامادەیی یان لە زانكۆ وانە دەڵێتەوە، سیاسەتمەندارێك خوتبە دەدات‌و تەبلیغ‌و تەحریزدەكات بڵێم رۆشنبیر3 . كەواتە رۆشنبیر كێیە، ئایا رۆشنبیر ئەو بوونەوەرە نوێخواز‌و سەربەخۆیەیە كە رامین جەیهانبگلو جیای دەكاتەوە‌و راڤەی دەكات، یان رۆشنبیر ئەو كەسەیە كە هەڵدەسێت بە سەخترین‌و ئاڵۆزترین‌و وردەكارترین پڕۆسە كە ئەویش بەشداریكردنە لە دیاریكردنی مانای وشەی (كۆن)و (نوێ)دا لە هەموو بوارەكانی ژیاندا كە بەختیار عەلی بەبەخشینی جورئەت‌و بوێری پێناسەیان دەكات؟ رۆشنبیر تێكەڵەیەكە لەم دوو تەفسیرە، بەڵام بە تەواوی جیاوازییەكانەوە، بەڕاستی ئەگەر ئەو جورئەت‌و ئازاییە لە رۆشنبیرانی نوێخواز‌و سەربەخۆ داماڵی رۆشنبیرییەكی هەزیل‌و نەخۆش‌و بێدەسەڵاتمان دەستدەكەوێت، بەمانایەك كاتێك رۆشنبیر دەگاتە رادەی سەربەخۆیی كە نەریتی كۆن‌و ترادسێونی باوی روانینی دامەزراوە داخراوەكان قبوڵناكات، كاتێك دەڵێت نەخێر بۆ داخستن‌و سەرڕاوەشاندن بۆ دروشم‌و مژدەكان، بۆ پێشنیاری لێكچوون‌و رەتكردنەوەی جیاوازییەكان، بەلایەنی كەمەوە ئەو جۆرە لە رۆشنبیری سەربەخۆ لە گەمەكانی دەسەڵات‌و حیزب‌و دنیا داخراوەكانی حیزبدا بەشداری ناكات بۆ خۆشكردنی ئاگری داخستن‌و ململانێی ناوچەیی‌و دروستكردنی ڕق‌و جیاكردنەوەی رۆشنبیرە نوێخوازەكان بەوەی كە هیچ شتێكیان بۆ كۆمەڵگا‌و حیزب‌و دەسەڵات نەكردووە، ئەوەی پێیوایە رۆشنبیر كائینێكی گوێڕایەڵە، بوونەوەرێكی ملهوڕە، فەرزەندەیەكی عاقڵە، پێشمەرگەیەكی گیان لەسەردەستە خەیاڵیان لەوەهمێكی سەرتاسەرییدا دەخولێتەوە، لەبەرئەوەی رۆشنبیری جدی‌و نوێخواز ئەو رۆشنبیرە سەربەخۆ‌و ئازادەیە كە رەخنەی توند‌و راڤەكردنی جیاوازی هەیە بەرامبەر دەسەڵات‌و حیزب‌و كۆمەڵگا‌و نەریت‌و ئەو خێڵە رۆشنبیرانەی لەپاڵ حیزب‌و دەسەڵاتدا لافی سەربەخۆیی نویخوازی لێدەدەن‌و موزایەدە بە گوێڕایەڵیانەوە دەكەن و تاسەرئێسك گاڵتەجار.
بێگومان لەم رەخنانەوە دەگەینە ئەوەی دەسەڵاتی رۆشنبیر جۆرە دەسەڵاتێكی رەمزییە، واتە دەسەڵاتێكی ماددی‌و یان ئابوری نییە، بەڵكو دەسەڵاتێكی رەمزییە، واتە دەسەڵاتی قسەكردن‌و نوسینی هەیە لەبەرامبەر دەسەڵاتی شمشێرو پارەدا. بەڵام دواجار ئەویش هەر دەسەڵاتە.4 ئەوەی پێیوایە رۆشنبیر لەپەراوێزدایە، یان رۆشنبیران خویان رازین بەو قسەیەی كە بەردەوام باسی لێوەدەكرێ كە دەڵێ رۆشنبیر لە پەراوێزی دامودەزگا‌و حكومەت‌و كۆمەڵگادایە، رۆشنبیر كەوتۆتە نێوەندی ئەو پانتاییە شارستانییەوە كە بەرهەمهێنەریی زیاد لەڕۆڵێكی ژیاریی و مرۆییە.
لەبەرئەوەی نوسەران‌و داهێنەران چۆن مەحكومن بەگەڕان لە دوای ئازادی‌و جوانی لە تێكستدا، ئاوەهاش مەحكومن بە گەڕان لە دوای ئازادی‌و جوانی لە ژیاندا، چۆن مەحكومن بە شكاندنی تابۆ‌و قەدەغەو حەرامی كایە ئەدەبی‌و هونەرییەكان مەحكومیشن بە ململانێ دژی هەموو قەدەغەو حەرامێك كە رووبەڕێك لەحەقیقەت‌و ئازادی لەدەرەوەو لە ژیاندا زەوتدەكات،..
لە كۆتایی ئەم سەرەتایەدا دەڵێین كەمنین ئەو دامودەزگا رۆشنبیری‌و بەناو مەدەنییانەی موزایەدە بە ئەركی رۆشنبیری‌و رۆناكبیرییەوە دەكەن بێجگە لەگاڵتەجارێكی گەورە هیچی دیكە نیین. هەروەها حەقیقەتێكی تاڵیش لە ئارادایە هەندێك لەو كاربەدەستە رۆشنبیرانە یان نوسەرانە یان حیزبیانە پێیانوایە رۆشنبیری‌و بوارە جیاجیاكانی روناكبیری تەنها بە میرات بۆ ئەوان ماوەتەوە‌و دەبێت موچەكەیان بگاتە دە ئەوەندەی رۆشنبیرێك یان هونەرمەندێكی سەربەخۆ‌و لەسەر ئەو كورسییە میراتییە شەق لەخەونە نوێكانی ئەو شەپۆلە نوێیە بدەن كە لەدەرەوەی ئەواندا دەژین‌و دنیابینی‌و جیهانبینێكی جیاوازیان هەیە‌و بەئاڕاستەیەكی دیكەو بەڕوانینێكی دیكە دەڕواننە ئەركی رۆشنبیری‌و خەمی گەورەتریان هەیە.
دەرەئەنجامی هەموو بێدەنگییەك بەرامبەر وەحشیگەری حیزبی و مافیاگەریی و ناعەدالەتی‌و ستەمكاری‌و لەقاڵبدان‌و مۆنۆپۆلیزەكردنی سەرچاوە ئابوری‌و فەرهەنگییەكانی هاوڵاتیان گاڵتەجارییەكی گەورەیە، كە لەخراپترین حاڵەتدا بارودۆخەكە زۆر بێماناتر دەبێت لەو ژیانەی كە لەژێر سایەی دیكتاتۆرە گەورەكان‌و دەسەڵاتە تۆتالیتارییەكاندا لەئارادایە.
