حه‌وت ساڵ تێپه‌رده‌بێت به‌سه‌ر وته به‌ناوبانگه‌كه‌ی به‌رپرسێكی ئه‌م وڵاته كه وتی(ئه‌گه‌ر تا ساڵێكی تر كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر نه‌كرێت پێویسته ئه‌م حكومه‌ته ماڵئاوایی بكات‌و بڕوات) ئه‌م وته‌یه له ساڵی 2008 دا وتراوه ئێستا 2015 یه‌و 7 ساڵ به‌سه‌ر ئه‌و وته به‌ناوبانگه‌دا تێپه‌ڕیوه‌و كاره‌با له‌وسا خراپتره‌و حكومه‌تیش وه‌ك خۆی ماوه‌و نیازی نییه ماڵئاوایی بكات.
ئا: محه‌مه‌د ره‌ئوف
كێشه‌و قه‌یرانی كاره‌با بۆ نه‌بونی پلانی ستراتیژی رونی حكومه‌ت ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ كاره‌با بهو پێیه‌ی حكومه‌ت ساڵانه (4 ملیار و 500 ملیۆن دۆلار) به كاره‌با ده‌دات‌و كێشه‌ی كاره‌باش چاره‌سه‌ر نه‌كراوه، له‌كاتێكدا ته‌نها بهو پاره‌یه ده‌توانێت زیاتر له 9 وێستگه‌ی كاره‌بایی 500 مێگاواتی پێ دابمه‌زرێنێت كه ده‌كاته (4500 مێگاوات) كاره‌با كه به‌ته‌واوی به‌شی پێداویستی هاوڵاتیان ده‌كات، له‌كاتێكدا ئێستا ره‌وشی كاره‌با زۆر خراپه‌و هیچ ئاسۆیه‌كیش نییه بۆ چاره‌سه‌ری یه‌كجاره‌كی، ئه‌مه له‌كاتێكدایه هاوڵاتیانیش به‌چوار رێگه پاره‌ی كاره‌با ده‌ده‌ن، پاره‌ی كاره‌بای ماڵه‌كه‌ی راسته‌وخۆ ده‌یدات پاره‌ی مۆلیده راسته‌وخۆ ده‌یدات، پاره‌ی كڕینی كاره‌با كه حكومه‌ت ده‌یدا له‌داهاتی گشتیه‌و له‌به‌شی هاوڵاتیانه، پاره‌ی گازئۆیل‌و غاز بۆ وێستگه‌كان له پاره‌ی گشتیه‌و له‌به‌شی هاوڵاتیانه‌و حكومه‌ت ده‌یدا له‌ئێستاشدا كه كاره‌با له‌قه‌یرانێكی گه‌وره‌دایه وه‌زیری كاره‌با رایده‌گه‌یه‌نێت به‌شێكی كێشه‌كه بۆ نه‌بونی سوته‌مه‌نی بۆ وێستگه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و وه‌زیری سامانه سروشتیه‌كانیش ده‌ڵێت ئێمه سوته‌مه‌نی پێویست دابین ده‌كه‌ین كێشه‌كه په‌یوه‌ندی به‌وه‌زاره‌تی دارایی خۆیه‌وه هه‌یه.
هاوڵاتی‌و كاره‌با
حكومه‌ت به‌بێ ئه‌وه‌ی بیر له‌زیادبونی ژماره‌ی هاوڵاتیان‌و زیادبونی خواستی هاوڵاتیان بۆ كاره‌با بكاته‌وه، ده‌یه‌وێت كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر بكات، كه هه‌رچه‌ند رێژه‌ی به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با زیاد بكات ناگاته ئاستی خواستی هاوڵاتیان، به‌پێی راپۆرتی وه‌زاره‌تی كاره‌با كه له 29/12/2014 له‌به‌رده‌م په‌رله‌مانی كوردستان خوێندییه‌وه له‌ئێستادا (1 ملیۆن‌و 149 ههزارو 790)به‌شداربوی كاره‌با هه‌یه‌و گه‌شه‌ی خواست له‌سه‌ر كاره‌بای هه‌رێم (15.2% )ه‌وه كه له‌سه‌ر ئاستی جیهانی گه‌شه‌ی كاره‌با له (4% بۆ 6%) زیاتر نییه.
ئه‌گه‌ر پارێزگای سلێمانی وه‌ك نمونه وه‌ربگرین ساڵی 2010 كه (378 ههزارو 250) به‌شداربوی كاره‌با هه‌بوه به‌ڵام تا 31/12/2011 ئه‌و ژماره‌یه ده‌بێت به (418 ههزارو 744 ) به‌شداربوی كاره‌با، واتا (40 ههزارو 494) به‌شداربو زیادی كردوه له‌یه‌ك ساڵدا، هاوكات هاوبه‌شانی كاره‌با له‌ڕێكه‌وتی (31-12-2012)دا بوه به ( 458 ههزارو 421 ) واتا (40 هه‌زار) هاوبه‌شی كاره‌با زیادی كردوه‌و له‌ڕێكه‌وتی (31-12-2013) بوه به (497 ههزارو 951 ) به هه‌مان شێوه نزیكه‌ی (40 هه‌زار) هاوبه‌شی كاره‌با زیادی كردوه، له ساڵی 2014شدا زیاتر له (40 هه‌زار) هاوبه‌شی كاره‌با زیادی كردوه، واتا له‌ماوه‌ی 5 ساڵدا 2010 بۆ 2015 زیاتر له (200 هه‌زار) هاوبه‌شی كاره‌با زیادی كردوه.
ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه وه‌زاره‌تی كاره‌با ساڵانه نزیكه‌ی 250 ملیار دینار داهاتی هه‌یه، به‌ڵام ئه‌مساڵ به‌هۆی قه‌یرانی داراییه‌وه كه‌متر هاوڵاتیان پاره‌ی كاره‌بایان داوه، كه له ساڵی 2014 دا داهاتی كاره‌بای هه‌رێمی كوردستان (232 ملیارو 176 ملیۆن دینار) بوه. هه‌روه‌ها (249 ملیارو 899 ملیۆن) دیناری له‌قه‌رزه كه (136 ملیۆن‌و 849 ملیۆن) دینار قه‌رز لای هاوڵاتیانه‌و (113 ملیارو 50 ملیۆن) دیناریش قه‌رزه له‌لای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
به‌رهه‌مهێنانی كاره‌با
له‌ئێستادا خواستی هاوڵاتیانی هه‌رێم بۆ كاره‌با (4378 مێگاواته) به‌ڵام به‌پێی راپۆرته‌كه‌ی وه‌زیری كاره‌با كه له‌په‌رله‌مان خوێندییه‌وه تێكڕای كاره‌با (2568 مێگاوات) بوه كه به‌رهه‌می ناوخۆیی (2469 مێگاوات) كاره‌با بوه‌و بڕی كاره‌بای هاتو له‌توركیاوه (90 مێگاوات) بوه‌و بڕی كاره‌بای هاتو له ئێرانیشه‌وه (9 مێگاوات) بوه، بڕی به‌كارهاتوی كاره‌باش له‌هه‌رێمی كوردستان(2300 مێگاوات) بوه، هه‌روه‌ها( 268 مێگاوات) كاره‌با بۆ كه‌ركوك‌و ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان نێردراوه، بهو پێیه‌ش ئاستی كورتهێنان بۆ كاره‌با (1810 مێگاواته) كه پێویستی به‌دامه‌زراندنی چوار وێستگه‌ی 500 مێگاواتی هه‌یه، به‌ڵام به‌پێی زانیاریه‌كانی په‌رله‌مانتاران حكومه‌تی هه‌رێم توانای به‌رهه‌مهێنانی (2900 مێگاوات) كاره‌بای هه‌یه بهو پێیه كورتهێنان ده‌بێته (1368 مێگوات، كه له‌ئێستادا سێ وێستگه‌ی كاره‌بای سه‌ره‌كی كه هه‌ریه‌كه‌یان (1000 مێگاوات) كاره‌با ده‌دات، جگه له‌چه‌ند وێستگه‌یه‌كی دیكه، كۆمپانیای (ماس)ی ئه‌حمه‌د ئیسماعیل له‌هه‌ولێرو سلێمانی‌و دهۆك، هه‌ریه‌كه‌ی 8 یه‌كه‌یه، هه‌ر یه‌كه‌یه‌ك 125 مێگاوات كاره‌با به‌رهه‌مدێنێت، ئه‌م یه‌كانه به‌شێكی گۆڕاوه بۆ غازی سروشتی به‌ڵام (12 یه‌كه‌ی) به‌گازئۆییل كارده‌كه‌ن كه هه‌ر لیترێكی (1100 دینار) له‌سه‌ر حكومه‌ت ده‌كه‌وێت، كه هه‌ر یه‌كه‌یه‌ك له‌شه‌وو رۆژێكدا نزیكه‌ی (1 ملیۆن لیتر) گازئویلی ده‌وێت، واتا هه‌ر یه‌كه‌یه‌ك شه‌ووڕۆژێك بایی (1 ملیارو 100 ملیۆن دینار) گازئۆیلی ده‌وێت كه مانگانه (33 ملیار)و ساڵانه (396 ملیار) دیناری ده‌وێت، كه ده‌كاته (330 ملیۆن دۆلار) بهو پێیه‌ش ته‌نها ئه‌و 12 یه‌كه‌یه‌ی كه به‌گازئۆیل كارده‌كه‌ن، ساڵانه ته‌نها پاره‌ی گازئۆیله‌كه‌یان نزیكه‌ی (3 ملیارو 960 ملیۆن دۆلاره)، سه‌ره‌ڕای ئه‌م گازئۆیله‌ی كه حكومه‌ت بۆ وێستگه‌كانی كاره‌بای كه‌رتی تایبه‌تی (ماس)ی ئه‌حمه‌د ئیسماعیلی دابین ده‌كات، حكومه‌ت كاره‌با به (3 بۆ 3.2 سه‌ند)بۆ هه‌ر (كیلۆوات ئه‌وه‌رێك) له‌و كۆمپانیایه ده‌كڕێته‌وه، واتا به‌خه‌رجی ئه‌و گازئۆیل‌و غازه‌ی كه حكومه‌ت بۆ كۆمپانیاكه‌ی دابین ده‌كات له‌گه‌ڵ پاره‌ی كڕینی كاره‌باكه، ساڵانه حكومه‌ت بایی نزیكه‌ی (4 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار) له كاره‌بادا خه‌رج ده‌كات، ئه‌مه له‌كاتێكدایه كه وێستگه‌یه‌كی (500 مێگاواتی) به (500 ملیۆن) دینار داده‌نرێت، واتا هه‌ر مێگاواتێك نزیكه‌ی (یه‌ك ملیۆن دۆلاری) تێده‌چێت، واتا حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌و پاره‌یه‌ی كه بۆ یه‌ك ساڵی كاره‌با خه‌رجی ده‌كات‌و ده‌یكڕێت له‌كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت، ده‌توانێت ساڵانه (9 وێستگه‌ی كاره‌بایی 500 مێگاواتی) پێ دابمه‌زرێنێت، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی كاره‌با ئه‌و بودجه‌یه‌ی بۆ موچه‌و به‌كاربردنی كاره‌با خه‌رجده‌كرێت، له‌بودجه‌ی 2013 دا (573 ملیارو 525 ملیۆن دینار)ه‌و ژماره‌ی فه‌رمانبه‌رانیشی (17 ههزارو 686) فه‌رمانبه‌رن.
كڕینی كاره‌با
سه‌ره‌ڕای ئه‌و پاره‌یه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له‌به‌رهه‌مهێنان‌و كڕینی كاره‌بای ناوخۆیی خه‌رجی ده‌كات‌و به نزیكه‌ی (4 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار) ده‌كه‌وێت له‌سه‌ر حكومه‌ت، كه حكومه‌ت ده‌یتوانی خۆی ته‌نها بهو پاره‌یه‌ی ساڵانه له‌كاره‌بادا خه‌رجی ده‌كات، وێستگه‌ی كاره‌بای دابمه‌زرانایه‌و ئێستا هه‌م قه‌یرانی كاره‌بای چاره‌سه‌ر ده‌كردو هه‌م ده‌شبوه خاوه‌نی وێستگه‌ی كاره‌با، هاوكات کڕینی ئه‌و كاره‌بایه‌دا له‌ناوخۆ به‌شێك له‌كاره‌با له‌توركیاو ئێران ده‌كڕێت، كه هه‌رێم (130 میگاوات) كاره‌با له‌توركیا ده‌كڕێت به (9 سه‌نت بۆ هه‌ر كیلۆوات ئه‌وه‌رێك) و بڕی 19 میگاوات له ئێران ده‌كڕێت (به 7 سه‌نت) بۆ هه‌ر كیلۆوات كاتژمێر، له‌كاتێكدا حكومه‌تی هه‌رێم له‌ناوخۆدا به (3 بۆ 3.2 سه‌ند) بۆ هه‌ر (كیلۆوات ئه‌وه‌رێك) له كۆمپانیای ئه‌حمه‌د ئیسماعیل ده‌كڕێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌و خه‌رجیانه‌ی له‌غازو گازئۆیلدا خه‌رجی ده‌كات بۆ هه‌ر كیلۆواتێك ئه‌وه‌رێك (28 سه‌نتی) تێده‌چێت، بهو پێیه‌ش ئه‌گه‌ر حكومه‌ت له‌ئێران‌و توركیا كاره‌با بكڕێت، ساڵانه زیاتر له 3 ملیار دۆلاری بۆ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و ده‌توانێت 24 كاتژمێریش كاره‌با بداته هاوڵاتیان .
35%ی كاره‌با ده‌دزرێت
به‌پێی زانیارییه‌كان له‌ئێستادا له‌هه‌رێمی كوردستان نزیكه‌ی (33%)ی كاره‌با ده‌دزرێت‌و ده‌فه‌وتێت، شێوازی دزییه‌كه به‌شێوه‌ی جۆراوجۆر ده‌كرێت، به‌جۆرێك له‌و رێژه‌یه‌ی كه ده‌دزرێت (10%)ی ده‌فه‌وتێت واتا له‌كاتی گواستنه‌وه‌ی له‌وێستگه‌كانه‌وه بۆ كۆنتڕۆڵی كاره‌با ئه‌و رێژه‌یه ده‌فه‌وتێت، به‌ڵام به‌شێكی زۆری كاره‌با به‌سه‌رپێچی‌و زیاده‌ڕۆیی ده‌ڕوات بۆ كۆمپانیاكانی كه‌رتی تایبه‌ت‌و باره‌گا حیزبییه‌كان‌و ڤێلاو ماڵه به‌رپرسه‌كان‌و كرێی كاره‌با نادرێ بۆ نمونه به‌پێی زانیارییه‌كان له‌بازاڕگه‌یه‌كی كه‌رتی تایبه‌ت له‌شاری هه‌ولێر كه ( 80 ملیار دینار ) قه‌رزاری كاره‌با بوه، به‌ڵام بۆی كراوه به (82 ملیۆن دینار) واتا (7 ملیارو 918 ملیۆن دینار)ی بۆ كه‌مكراوه‌ته‌وه، كه پاره‌كه‌ی (975) جار بۆی كه‌مكراوه‌ته‌وه، به فێڵ‌‌و دزییه‌وه، دوای گومانكردن‌و له‌ئێستادا لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ده‌كرێت‌و فێڵه‌كه ئاشكراكراوه.
ئه‌مه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سه‌دان ڤێلاو مۆڵ‌و بازاڕگه‌و كارگه‌ی گه‌وره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت له‌هه‌رێمی كوردستان رێژه‌یه‌كی زۆری كاره‌بای حكومه‌ت به‌كاردێنن‌و كه‌مترین پاره‌ش ده‌ده‌ن به‌حكومه‌ت، كه به‌نزیكه‌ی (800 بۆ 1000 مێگاوات) كاره‌با بۆ كارگه‌و مۆڵ‌و شوێنه‌كانی كه‌رتی تایبه‌ت ده‌ڕوات‌و هه‌ندێكیان پاره‌ی كاره‌با ناده‌ن‌و هه‌ندێكیشیان وه‌ك هاوڵاتییه‌كی ئاسایی پاره‌ی كاره‌با ده‌ده‌ن، بۆ نمونه ته‌نها له‌ساڵی 2008 دا بڕی 35 مێگاوات بۆ كارگه‌ی چیمه‌نتۆی تاسڵوجه‌و بڕی 20 مێگاوات بۆ كارگه‌ی چیمه‌نتۆی بازیان چوه، كه دو كارگه‌ی سه‌ر به كه‌رتی تایبه‌تن، كه به‌پێی راپۆرتی وه‌زیری كاره‌با، له‌ساڵی 2014دا وه‌زاره‌تی كاره‌با (249 ملیارو 899 ملیۆن) دینار قه‌رزی لای هاوڵاتیان‌و حكومه‌ته كه (136 ملیۆن‌و 849 ملیۆن) دینار قه‌رز لای هاووڵاتیانه‌‌و (113 ملیارو 50 ملیۆن) دیناریش قه‌رزه له‌لای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
به‌داهاتی كاره‌با كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر ده‌بێت
حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پلانی ستراتیژی وردی نه‌بوه بۆ چاره‌سه‌ری قه‌یرانی كاره‌با، بهو پێیه‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ی كه له‌كه‌رتی كاره‌بادا خه‌رجی كردوه‌و به‌داهاتی كاره‌با به‌ئاسانی ده‌یتوانی كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر بكات، بۆ نمونه ساڵانه نزیكه‌ی (4 ملیارو 500 ملیۆن دۆلار) ته‌نها بۆ خه‌رجی سوته‌مه‌نی وێستگه‌كانه، جگه له‌كڕینی كاره‌با، كه‌ده‌توانرێت بهو پاره‌یه نزیكه‌ی 9 وێستگه‌ی 500 مێگاواتی دابمه‌زرێت كه ده‌كاته (4500 مێگاوات) كاره‌با، ئه‌مه سه‌ره‌ڕای ئه‌و خه‌رجی‌و داهاته ساڵانه‌یه‌ی كاره‌با خۆی، ده‌توانێت كێشه‌ی كاره‌با چاره‌سه‌ر بكات، كه پێویستی به‌نزیكه‌ی (3 وێسگه‌ی 500 مێگاواتی هه‌یه) بهو پێه‌ی داهاتی وه‌زاره‌تی كاره‌با له 2014 دا (232 ملیارو 176 ملیۆن دینار) بوه، له 2013 داهاتی وه‌زاره‌تی كاره‌با (250 ملیار دینار) بوه، داهاتی وه‌زاره‌تی كاره‌با له‌ساڵی 2012 (182ملیارد) دیناره‌و له 2011 دا 151 ملیار دینارو ، ساڵی 2010 بڕی (131) ملیار بوه‌و ساڵی 2009 بڕی (69) ملیار دیناربوه. كه هه‌موی پێكه‌وه ده‌كاته (1 ترلیۆن‌و 15 ملیارو 176) ملیۆن دینار، كه ته‌نها داهاتی ئه‌و 5 ساڵه به‌شی دروستكردنی دو وێستگه ده‌كات، ئه‌مه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ته‌نها له‌نێوان ساڵانی (2009 بۆ 2011) زیاتر له( یه‌ك ترلیۆن‌و 333 ملیار دینار) داهاتی وه‌زاره‌تی كاره‌باو بڕی ئه‌و بودجه‌یه بوه كه بۆ وه‌زاره‌تی كاره‌بای هه‌رێم ته‌رخانكراوه، ئه‌مه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی حكومه‌ت چه‌ندین ملیار دیناری به‌هه‌ده‌رداراوه، ته‌نها بهو بڕه بودجه‌یه‌ی بۆ به‌خشین خه‌رجكراوه له 2012(630 ملیار) ده‌توانرا وێستگه‌یه‌كی (500) مێگاواتی پێدابمه‌زرایه، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له‌ساڵی 2011 شدا بڕی (536 ملیارو 962 ملیۆن) دیناری بۆ به‌خشین خه‌رجكردوه، پێشتریش له‌ساڵی 2008دا بڕی (748 ملیارو 238 ملیۆن) دیناری بۆ به‌خشین خه‌رج كردوه، هاوكات له‌ساڵی 2011 دا بری (463 ملیارو 748 ملیۆن دینار)ی بۆ كڕینی كاره‌بای دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت خه‌رج كردوه كه ده‌توانرا، واتا بهو پارانه‌ی كه دیاریكراوه بۆ به‌خشین ده‌توانرا ساڵانه وێستگه‌یه‌كی 500 مێگاواتی پێدابمه‌زرێت.
