ئامادەکردنی پێشەوا محەمەد
گۆنا سەعید، ئەندامی بۆردی ناوەندی سێکولار، لەم چاوپێکەوتنەدا سەبارەت بەگرنگی جیاکردنەوەی دین لەناو دەستووری کوردستاندا هەڵوەستە دەکات و ئاشکرای دەکات،
بۆ ئەوەی ژیانێکی مەدەنی و ئازادیخواز و یەکسان لەسەر بنچینەی هاوڵاتیبوون لەکوردستاندا هەبێت، پێویستە دەستووری کوردستان عەلمانی بێت.
تائێستا دەستوور و یاساکانی ئێمە سەرچاوەی سەرەكیان شەریعەتی ئیسلامە، بوونی ئەم سەرچاوەیە پێچەوانە نیە لەگەڵ بوونی دەستوورێكی عەلمانی؟
گۆنا سەعید: نەخێر، بێ لابردنی دین بەئیسلام و ئەوانی تریشەوە، یان هەر ئایدیۆلۆژیایەکی تر، ناتوانین باس لەدەستوورێکی عەلمانی بکەین، کە مافی هاوڵاتیبوونی یەکسان بۆ هەموو بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگە مسۆگەر بکات. رەشنووسی ئیستای دەستوور پشت بەناسنامەی دینی دەبەستێت و دینی ئیسلام بەشێوەیەکی سەرەکی و (دینەکانی تریش بۆ گروپە نائیسلامەکان) کردۆتە سەرچاوەی یاساکان. ئەمەش حوکمە نەگۆڕەکانی دین دەسەپێنیت بەسەر ژیانی تایبەتی و گشتی خەڵکدا، بەتایبەت لەباری کەسێتی و مافە تاکەکەسیەکاندا، ئەم رەشنووسەی ئێستا لەدەرەوەی دین هیچ پڕۆسە و یاسایەکی مەدەنی جێگە ناکاتەوە.
ئەو جومگە سەرەکیانەی لەژیانی پراکتیکی کۆمەڵگەدا هەن و دەستووری عەلمانی و ئیسلامی گۆڕانکاریان تێدا دەکات کامانەن؟
گۆنا سەعید: مافی هاوڵاتیان، دەستووری دینی ناسنامەی دینی زۆرینە و کەمینە دەدات بەخەڵک و لەسەر ئەو بنەمایە جیاکاری دەکات، لەکاتیکدا دەستووری عەلمانیدا مافی هاوڵاتیبوونی یەکسان بۆ هەمووان بەبێ لەبەرچاوگرتنی جیاوازی بیروڕا و ئاینی، مەزهەبی، رەنگ و و رەگەز و نەتەوە دابین دەکات.
مافەکانی ژن و پیاو: دەستووری دینی یاسای شەریعەت بەکاردێنیت کە جیاکاری و هەڵاواردنی زۆری تێدایە دژی ژنان و لەقازانجی پیاوان، ئەمەش کێشەی گەورەی نەبوونی بەڵانسی لەخێزاندا پەیداکردووە، بەجۆرێک، کە پیاو سەروەرە و دەسەڵات بەدەستە و دەتوانێت بەئاسانی ئەو دەسەڵاتەی بەسەر ژن و منداڵدا بەکاربێنیت، ئەمەش توندوتیژی و زوڵم و چەوسانەوەی لێ دەکەوێتەوە. فرەژنی و بەزۆر بەشوودانی کچانی منداڵ و پارە وەرگرتن لەبری مارەیی و دەستگرتن بەسەر منداڵدا … هتد، بەرهەمی ئەم جیاکاریەیە. لەکاتێکدا کە دەستوورێكی عەلمانی رێگە بەجیاکاری لەسەر ژنبوون و پیاوبوون نادات، یەکسانی ژن و پیاو لەماف و ئەرکەکانی بواری کەسێتیدا، لەهاوسەرگیریی و جیابوونەوە و سەرپەرشتی منداڵ و میراتیدا دابین دەکات، هەروەها فرسەتی یەکسان لەکار و خوێندن و سەفەر و هاتوچۆدا بۆ ژن و پیاو وەک یەک دەدات. لەکاتێکدا کە دەستووری دینی هەوڵی لەچوارچێوەدان و سنووردارکردنی ماددەکانی خوێندن دەدات، ئەویش لەپێناو لەچوارچێوەدانی نەوەکانی داهاتوو، تا لەباوەڕداری ئاین دەرنەچن. دەستووری عەلمانی گرنگی بەداهێنان و گەشەی زانستی و پێشکەوتنی نەوەکانی داهاتوو دەدات. خوێندن و پەروەردە بەتایبەت گرنگی هەیە لەوەدا کە بوونیادنەری ئاستی گەشە و توانایی نەوەکانی داهاتووە، هەربۆیە زۆر گرنگە سنووردار نەکرێت بە ئایدۆلۆژیایەک یان بەحوکمەکانی دینێکی دیاریکراو، دەبێت پشت ببەستێت بەزانست و داهێنان و گەشەکردنی هزری و عەقڵانی. مەسەلەیەکی تر پاراستنی ئازادی بیروڕا و رادەربڕین، ئازادی ویژدان، ئازادی نوسین و گوزارشتکردن لەخودە. دەستووری دین هەموو ئەمانە لەقاڵب دەدات و لەهەوڵی کێشانی خەتی سووری پیرۆزیی دینی و ئەوانەدا دەبێت و لەبەرامبەر هەر ئازادیەکدا سزا دادەنێت. بەڵام دەستووری عەلمانی مسۆگەری پاراستنی ئازادیەکانە بەهەموو جۆرەکانیەوە. ئەمانە و چەند جومگەی تر ئەو جیاوازیانەن، کە لەنێوان دەستووری دینی و دەستووری سێکولار هەیە و چارەنووسی چین و تویژەکانی کۆمەڵگەی پێوە بەندە.
بۆچی دەبێت ئێمە دەستوورێکی عەلمانیمان هەبێت؟
گۆنا سەعید: دەبێت دەستووێکی سیکولارمان هەبێت تا ئینسانەکان بەهەر جیاوازیەکەوە کە هەیانە لەبەردەم یاسادا یەکسان بن. تا بوار بۆ داهێنان و گەشەی زانست و عەقڵانیەت بڕەخسێنرێت بۆ ئێستا و نەوەکانی داهاتوو. پێویستمان بەدەستوورێکی سیکولار هەیە تا ژن و پیاو یەکسان بن لەبوارەکانی ژیاندا و لەو فرسەتانەدا، کە بۆیان دەڕەخسێنریت، تا کۆتایی بەتوندوتیژی جێندەری بهێنرێت و کەلتوورێکی یەکسانیخواز سایە بکات بەسەر رای گشتی کۆمەڵگەدا. تا رێزگرتن و وابەستەبوون بەپرەنسیپەکانی ئازادی تاک و یەکسانی هەمووان و مافەکانی مرۆڤ ببنە بنەمای لێکتێگەیشتن و مامەڵەی نێوان مرۆڤەکان. تا ئەم ماف و ئازادیانە پارێزراو بن و کەس بۆی نەبێت سوکایەتی یان هێرش بکاتە سەر مافی کەسی تر بەهۆی بیر و باوەڕ و دین و رەگەزی جیاوە. هەروەها پێویستە تاكو دەسەڵاتی سیاسی بەرپرس بێت لەپاراستنی ژیان و ئەمنیەت و گوزەرانی خەڵك، بێ جیاوازیکردن لەنێوانیاندا.
مەترسییەکانی دەستوورێک کە سەرچاوەکەی شەریعەتێكی دیاریكراو بێت و عەلمانی نەبێت لەچیدایە؟
گۆنا سەعید: سەرەتا مەترسی دەستووری دینی لەوەدایە، کە لەسەر بنەمای جیاوازی و دینی زۆرینە و کەمینە دەنوسرێتەوە. جیاکاری دەکاتە بنەمای ماف بۆ بەشە جیاجیاکانی کۆمەڵگە. ئەو خوێناوەی ئەمڕۆ لەناوەڕاست و خوارووی عێراق دروست بووە، بەشێکی چەسپاندن و بەسیستماتیککردنی جیاوازی ئیتنیکی و دینی و مەزهەبیە لەدەستووری عێراقدا، ئەمە بۆتە هۆی دروستکردنی ململانێیەکی نەبڕاوە لەنێو مەزهەب و ئیتنیکە جیاوازەکاندا، هەر لایە و بڕی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری زیاتر بکات، بۆ ئەمە شەڕدەکەن و لەیەکتر دەکوژن و پیلانگێڕی دەکەن. هێنانی داعش بۆ عێراق و دروستکردنی جەنگێکی خوێناوی، بەرهەمی دەستوورێکی دینی و ئەتنیکییە لەعێراقدا. بۆ کوردستانیش ئەمە دروستە کە کوردستان بەجیا لەدینی ئیسلام چەند دینی تری تیدایە، خەڵکی ئازادیخوازی تێدایە کە دین بەناسنامەیەکی ئەوەندە گرنگ نازانێت لەژیانیدا یان پەیڕەوکردنی دین لەنێو گەنجان و لاواندا ئەوەندە مەسەلەیەکی گرنگ نییە. ئیتر سەپاندنی دەستوورێک تەنها بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی دینییە بەسەر خەڵکەوە و بۆ رێگەگرتنە لەگۆڕانکاری و پێشکەوتن لەنێو کۆمەڵگەدا.
لەرەشنووسی دەستووری هەرێم ماددەکانی ٦ و ٣٠ خەریکن چارەنووسسی ژنان و کچان بەئەحکامە دینیەکان لەباری کەسێتیدا دەسپێرن، نەک بەتەنها ئیسلام، بەڵکو هەموو دینەکان. واتە ئەو چارەنووسەی ژنان ٢٤ ساڵی رابردوو بۆیان دیاریکراوە و ئەو هەموو جیاکاری و توندتیژی و نادادپەروەرییەی لەژیانی گشتی و کەسێتیدا هەیە، نەک وەک خۆی دەمێنێتەوە، بەڵکو بەم دەستوورە بۆ نەوەکانی داهاتووش دەچەسپێنرێت و بەردەوامی بەم بارودۆخەی ژنان دەدات، کە دەیان ساڵە کۆمەڵگە لێی ناڕازیە و خەبات بۆ گۆڕینیان دەکات. دەستوورێک کە بنەماکەی دینی بێت، ئامرازێکە بۆ درێژەدان بەجیاکاری رەگەزیی بەهۆی ئەحکامە جێگیرە دینیەکانەوە بەسەر باری کەسێتیدا، ئەم رەشنووسە هیچ جۆرە بنەمایەکی مۆدێرن و زانستی و بەهاکانی یەکسانی ژن و پیاو، کە لەئێستادا بنەمای سەرەکی دەیان یاسا و رێککەوتننامەی جیهانی و دەوڵەتین، لەبەرچاو نەگرتووە. بۆیە لەمبارەشەوە ئەم رەشنووسە لەدژی رەوەندی جیهانی یەکسانی ژن و پیاو دەوەستێتەوە و کۆمەڵگەی کوردستان زیاتر بەدەسەڵاتی دینەوە وابەستە دەکات و رێگە لەگەشە و داهێنان و گۆڕانکاری دەگرێت. ئەو بەندانەی باس لەیەکسانی و مافی هاوڵاتیبوون و ئازادیەکان دەکەن، بەگشتی تەنها چەواشەکاری دروست دەکەن و لەچەند جێگەدا ماددەی دژ بەیەک و بێ مانا هەیە. بۆیە لەم بارەشەوە ئەم رەشنووسە بنەماکانی ئازادی و مافی هاوڵاتیبوونی یەکسان و یەکسانی ژن و پیاوی بێ بەها و ناکاریگەر کردووە و دەبێت رەتبکرێتەوە.
بۆ بەعەلمانیکردنی دەستوور، دەبێت لەکوێوە دەست پێبکرێت؟
گۆنا سەعید: بۆ کۆمەڵگەیەکی فرەیی وەک کوردستان دەبێت دەستوور سێکولار بێت، تا هیج ئایدیۆلۆژیا و دینیک نەبێتە سەرچاوەی یاساکانی، بەڵکو پشت ببەستێت بە بنەماکانی مافی مرۆڤ و هاوڵاتیبوونی یەکسان بۆ مسۆگەرکردنی یەکسانی هەموو ئینسانێک لەبەردەم یاسا، بێ لەبەرچاوگرتنی جیاوازی دینی، رەگەزی، نەتەوەیی و … هتد، و بەم جۆرە مسۆگەرکردنی یەکسانی تاکەکان، یەکسانی ژن و پیاو و مسۆگەرکردنی ئازادییە تاکی و گشتییەکان، ئازادی رادەربڕین و … هتد. دەستوور دەبێت دەستوورێکی سیکولار بێت و ماددەکانی ٦ و ٣٠ بە تەواوی دژی بنەماکانی سێکولاریزمن. لەجیاتی ئەم ماددانە ئەم دەستوورە بڕیار بدات پشت بەبنەماکانی مافی هاوڵاتیبوونی یەکسان ببەستێت، یاساکانی بەپێی بنەماکانی مافی مرۆڤ دابنێت و یەکسانی ژن و پیاو و مافی گەنجان و منداڵان و کەم ئەندامان و پیر و پەککەوتەکان و بەشەکانی تری کۆمەڵگە مسۆگەر بكات. دەبێت دین وەک ئایدۆلۆژیا و بیر و باوەڕێکی سەپێنراو لەخوێندن و پەروەردە دووربخڕێتەوە، لەجیاتی ئەوە مێژووی گەشەکردنی کۆمەڵگەی ئینسانی بخوێنرێت و هەموو دینەکانیش وەک بەشێک لەو مێژووە چاو لێبکرێن.
بۆ ئەوەی ئەمانە بێنەدی لەدەستووردا، دەبێت کۆمەڵگەی کوردستان و بەتایبەت بەرەی ئازادیخوازی، ژنان، گەنجان و هەموو ئەوانەی کە ژیانێکی شایستە و یەکسانیان دەوێت، لەئێستاوە بەرگری لەو ئامانجانە بکەن، بەشداری بکەن لەو هەڵمەتانەی بەڕێخراون، هەر لەنامەنوسین و واژۆکۆکردنەوە و کۆڕ و سیمینارگرتنەوە، تا دەگاتە خۆپێشاندان و رێکخستنی چالاکی جۆراوجۆر، تا فشار لەسەر پەرلەمان و لیژنەی نوسینەوەی دەستوور و سەرۆکی هەرێم دروست بکەن، تاكو دین لەدەستوور جیاکەنەوە و دەستوورێکی سێکولاری بێلایەن بنوسنەوە.
سەرچاوە : سڤیل
