بەهار مونزیر:
لە ڕۆژی 22ی 7ی 2024 دا دەنگێکمان بیستەوە کە چەندین جاری دیکە گوێبیستی بووین و دەنگێکی ئاشنا بە گوێمان دەنگیك ئاشنا بە ڕۆح و ویژدانمان ئەویش جارێکی تر باسی لابردنی یاسایی باری کەسێتی عێراق بوو کە لەساڵی 1959 دەرچوە. وەك هاوڕێیەکی پسپۆرم مێژوەکەی باسکرد لە مێژووی عێراقدا ئەم یاسایە چەندین جار پەلامار دراوە، هەوڵی جدی دراوە بۆ لابردنی و دانانی یاسای مەزهەبی لە جێگایی.
ئەم یاسایە لە کاتێکدا دانراوە عیراق دەوڵەتێک بوە کەمتر لە 30 ساڵ بوە دامەزراوە وە باس لە کاتێک دەکەین کە هەژموونی سوڤیەت بەسەر ناوچەکەوە بوونی هەبوە و حزبی شیوعی کاریگەری هەبوە وەک چۆن ئێستا ئیسلامی سیاسی هەژموونی هەیە و ئاراستەو بەرنامەی ڕوونە چیە، من پێموایە لەو کاتەدا بۆ عێراق بوونی یاسایەك تا ڕادەیەك مەدەنی ئاسایی بووبێت. ئیمە باس لە کاتێك دەکەین جەنگی جیهانی دووهەم کۆتایی هاتوە بە جۆرێك هەموو جیهان بەرەو ئارامیەکی کاتی دەچیت سەرەتای جەنگی سارد دەبیت، بزوتنەوە مرۆڤدۆست و مەدەنیەکان، بزوتنەوەی ژنان لە جیهاندا خەریکی خۆ رێکخستن دەبێت. عێراق وەك یەکێك لە دەوڵەتە دروستکراوەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەسەڵاتی رۆژئاواو بەریتانیا لەو کاتەدا دامەزراندنی دامەزراوەکان، قەزاو، دامودەزگاکان، کارگەکان هتد. یاسای باری کەسێتی یەکێك لەو کارانەی کە دەست بۆ دەبرێت لە کاتی خۆیدا وەك دەستکەوتێک دەبیت، کە ژیانی هاوڵاتیانی لەسەر ڕێکدەخرێت بە هەموو جیاوازیەکان ئەوە، کە عێراق وەك وڵاتێکی فرە نەتەوە و فرە ئاین و ئاینزا بە یەك یاسای ڕێکدەخرێت.
لە دوای گرتنە دەستی دەسەڵات لە لایەن حزبی بەعس چەندین جار یاساکە هەموار کراوەتەوە( چەند هاوری یاسایی و پسپۆر باس لە هەوارەکان دەکەن) بۆ نموونە کاتێک حزبی بەعس حەملەی ئیمانی رادەگەیەنێت چەند بەند و مادەیەك هەموار دەکریت وە یەکێك لە کارە دیارەکان بەعس هاندان بوو بۆ هێنانەوەی ژنی دووهەم، قەتل و عامی ژنانێکی زۆر بە ناوی لەکەی شەرەف و هەڵواسینی ئان بۆ تەقاندنی کۆمەڵگا. لە دوای ڕوخانی بەعس لە سالی 2003 و دانانی دەستوری عیراق لە ساڵی 2005، دانانەوەی یاساو دەووری قەزا لە دروستبونەوەی عێراق لەسەر بنەمای جیاوازی و دابەشکردنی مرۆڤەکان بە بیانوی جیاوازی مەزهەب و نەتەوە، ململانی لەو کاتەوە زۆر زیاتر دەکات هەتا ئەوەی کە زۆرینەمان شاهیدی ئەو هەموو کوشتن و ڕقە دروستکراوەین لە نیوان شیعەو سونە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ناوچەکەوە ووڵاتانی جیهان کوشتن و بڕین لە نیوان شیعەو سونە زیاددەکات، دامەزراندنی پەرلەمانیك بۆ بردنە پێشەوەی بەرژەوەندی حزب و گروپەکان لەسەر بنەمای ڕێکەوتنی سیاسی نەك بەرژەوەندی هاوڵاتیان.
ئەمەش ئەمڕۆ یەك دروستدەکات کە لەسەر بنەمایەکی فشەڵ دروستبوە. وە هەموومان باش ئەوە دەزانین کە هەموو دامەزراوەکان لەسەر ئەو جیاکاریەك دروستبوە کە کۆمەڵگای عێراقی بەرەو دواوە بردوە، واتە عێراق لە ئەساسەوە لەسەر مافی هاوڵاتی بوون دروست نەبوە بەڵکۆ بە پێ دەستور جیاکاری دەخاتە نێوان مرۆڤەکان مافی هاوڵاتی بوون تیدا وونە. ئێستاش بە شێوەی ئاسایی دانیشتوانی عێراق لەسەر بنەمای جیاکاری دین، مەزهەب، نەتەوە دروست بوە، بەو هۆکارانە ئاسایی دەبیت پەلاماری هەموو دەستکەوتەکانی بدریت و هەولی گۆڕانکاری ڕیشەیی دەدرێت بۆ بەرەو دواوە چوون، واتە دەمەویت بڵێم بنەمای عێراقی تازە ناتوانێت عێراقیك دروست بکات کە هاوڵاتیانی لەسەر بنەمای مرۆڤ بوون دامەزرێت لەسەر بنەمای هاوڵاتی بوون کە کەس باس لە گەڕانەوە نەکات بۆ مەرجەعی دواکەوتوو کە بتوانیت پەلاماری منداڵانی عیراق بدات، کەس نەتوانێت هێرش بۆ ژنان ببات بۆ ماف و ئازادیان. لەگەڵ هەموو ئەم بابەتە گرنگانەی ژیانی هاوڵاتیانی پێ بپارێزرێت. وە کردنەوەی دەرگاکان بێت بۆ گەشەکردن لەگەڵ ژیانی سەردەمی ئەمڕۆ و پاراستنی ماف و ئازادیەکان.
نەك هەر کات هەر مەزهەب و قەبیلەیەك بیەوێت یاسایی هەزاران ساڵ بهێنێتەوە ئەمە بە دەستکەوتی مەزهەبەکەی خۆی دانیت. پێویستە و ئەرکە هەموو هاوڵاتیانی عێراق ڕووبەڕووی ئەم گەڕانەوە زۆرە بۆ دواوە بوەستن. بابەتیکم دی کە باس لە ناسیۆنالیزمی کورد دەکات راستە ڕەخنەو گفتوگۆمان زۆرە لەسەر دەسەڵاتی کوردی بەڵام ئەم پرۆژە پێشنیارە پەیوەندی بە دەسڵاتی هەرێمەوە نیە وە هیچ کەس وا بە ئاسانی توانایی ئەوەی نیە بە بەرچاوی ئێمەوە پشتیوانی لە داخوازییەکی وابکات… هەر سەرنج یان ڕاستکردنەوەیەك هەبوو خۆشحاڵم دەوڵەمەندی بکەن
