تاهیر ساڵح شەریف:لە چوار ساڵی ڕابردوودا تاڵیبان و ئەمریکا لە ڕێگای قەتەرەوە خەریکی سازان و گفتوگۆی ئاشکرا و نهێنی بوون. لە مانگی ئۆکتۆبەری ٢٠٠١دا ئیمپریالیزمی ئەمریکا، بە ڕابەرایەتی جۆرج بوشی کوڕ، فەرمانی داگیرکردنی ئەفغانستانیدا. بیانوی داگیرکردنی ئەفغانستان لەلایەن جورج بوشەوە، داڵدەدانی ئوسامە بن لادن و ئەلقاعدە بوو لەلایەن تاڵیبان و پەیوەندی ئەوان بوو بە ڕووداوەکەی ١١ سێپتەمبەرەوە.
بوونی ئەلقاعدە و ئوسامە بن لادن لە ئەفغانستان و پەیوەندی ئەوان بە ڕووداوەکەی ١١ سێپتەمبەرەوە، تەنها شانۆگەرییەک بوو کە ئیمپریالیزمی ئەمریکا بەڕێیخست تا هێزەکانی ئەمریکا و ناتۆی کلکی لە بن گوێی ڕوسیە و چیندا قوت بکاتەوە . ستراتیژی ئەمریکا و ناتۆ لە ئەفغانستاندا داگیرکردنی هەنگاو بە هەنگاوی ئاسیای ناوەند و تێکدانی سەقامگیری ئەو ناوچەیە بوو بە جۆرێک تا لە درێژماوەدا ئاسایشی ڕوسیا و چین تێکبدەن و هەر دوو زلهێزەکە[چین و ڕوسیا] بخەنە گەمارۆی سەربازی خۆیانەوە، بەڵام ڕوسیا و چین بە هاوکاری ئێران و پاکستان و لەڕێگای تاڵیبانییەوە گەمەکەیان بە دیوە پێچەوانەکەیدا گۆڕی؛ چین کۆمەڵێک پرۆژەی ئابوریی گرنگی پێشکەشی پاکستانکرد و لە بەرامبەردا، پاکستانیش تاڵیبانی بۆ چین و ڕوسیا دەستەمۆکرد، تەنانەت کار گەیشتە ئەو ئاستەی کە شەش ساڵ لەمەوپێش چین ڕایگەیاند دەتوانێت ناوبژی نێوان تاڵیبان و ناتۆ و ئەمریکا بکات!. پاش ئەوەش، نوێنەری تاڵیبان سەری لە مۆسکۆوە دەرهێنا و ئێرانیش بەردەوام دەرگای بە ڕووی نوێنەری تاڵیباندا ئاوەڵا بوو. ئەنجامی پەیوەندییەکانی چین، ڕوسیا و ئێران لەگەڵ تاڵیباندا، گۆڕا بۆ تێکدادنی باڵانسی سەربازیی ناوخۆیی لە ئەفغانستاندا؛ هێزەکانی ئەمریکا و ناتۆ لە شەڕێکی بیست ساڵەی بێ ئاسۆ و بێ ئەنجام لەگەڵ تالیباندا بە تەواوی شەکەت و ماندووکران. هێزە چەکدار و ئەمنییەکانی دەوڵەتی پەیڕەو ئەمریکایی لە ئەفغانستاندا لەبەر چەتەیی و ڕاو ڕووت و گیرفانپڕکردن، توانای خۆڕاگریان لەبەرامبەر هێزە شەڕکەرە ئیماندار و بڕوادارەکەی تاڵیبان لە دەستدا. لە دۆخێکی لەوجۆرەدا قەتەریش هاتە ناوگەمەکەوە. سەرەتا قەتەر وەک شانۆگەریی و کاردانەوەیەکی سیاسیی بەرامبەر بە نفوزی سعودییە لە ئەفغانستاندا هاتە ناو گەمەکەوە. پاشان کە بۆی دەرکەوت سعودییە سەنگ و سوکی و ڕۆڵێکی گرنگی وەک کۆتایی دەیەی حەفتاکان و سەرەتای هەشتاکانی سەدەی بیستەمی لە ئەفغانستاندا نییە، ئینجا وەک دەڵاڵێکی لێزان گەمەکەی گۆڕی بۆ ئاشکردنەوەی تاڵیبان و ئەمریکا و ناتۆ. ستراتیژی قەتەر لە سازان و ڕێککەوتنی نێوان ئەمریکا و تاڵیبان گۆڕا بۆ دوورخستنەوەی تاڵیبان لە ڕوسیا و چین. لەو هەڵبەز و دابەزە ستراتیژییەی قەتەر لە ئەفغانستاندا، داعشیش وەک کارتی گوشارێک خرایە بەرامبەر تاڵیبانەوە وچەند دەستەو تاقمێک بە ناوی داعشەوە لە ئەفغانستان ڕاستکرانەوە، بەڵام تاڵیبان بەزوویی ئەوانەی سەرکوتکرد و نەیهێشت داعش جێ پێیەک لەئەفغانستاندا بۆخۆی بکاتەوە!. بەو شێوەیە وەرقەی داعش لەدەستی ئەمریکا و قەتەر لەلایەن تاڵیبانەوە سوتێنرا!.
لە گفتوگۆکانی نێوان نوێنەرانی ئەمریکا و تاڵیبان لە دۆحە، تاڵیبان زۆرترین مەرجی خۆی دەخستە بەرامبەر ئەمریکاوە تا سەر ئەنجام ئەمریکای ناچار بە زۆرترین داخوازییەکانی خۆیکرد؛ لەوانەش، پاش بیست ساڵ گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ دەسەڵات!. دوایین فەرمانی بایدن بۆ کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستاندا، بەشێکی لە ژێر داخوازی و گوشارەکانی تاڵیباندا بووە!.کێشەی سەرەکی ئەو هێزانەی کە لە سەدەی نۆزدەهەمەوە ئەفغانستانیان داگیرکردووە و دواتر لەلایەن ئەفغانییەکانەوە ناچار بە پاشەکشەکراون، ئەوەیە کە ئەوان پێکهاتەی مێژوویی، کۆمەڵایەتی و سایکۆڵۆجیی ئەفغانییەکانیان نە ناسیوە!. ئەفغانییەکان پێکهاتەیەکی زمانی، ئاینی و قەومی جیاوازیان هەیە، بەڵام لەڕووی کەسایەتییەوە و لەڕووی مێژووییەوە ئەوان هیچ جیاوازییەکیان لەگەڵ یەکتردا نییە. پەشتویەک، تاجیکییەک، ئۆزبەکییەک، شیعەیەک و سوننەیەکی ئەفغانی، لەڕووی کەسایەتییەوە وەکو یەک تووندوتیژن. لەڕووی داب و نەریت و کڵتورەوە هەموویان پابەندن بە داب و نەریت خێڵەکی و شوانکارەیی هەزاران ساڵەوە. سکتاریزمی ئاینی و خێڵەکی لە خوێنی ئەفغانییەکاندایە. شەڕکردن، چەتەیی و ڕاوڕووت، وەک زۆربەی وڵاتانی ئاسیایی، بەشێک لە داب و نەریتی شوانکارەیی هەزاران ساڵەی ئەفغانییەکانە. ئەوان لەم سەردەمەدا ناتوانن بە بێ دزی و گەندەڵی حکومەت بکەن و لە ناوخۆیاندا بە ئاشتی و ئارامی بژین، مەگەر ئەوە کە هێزێکی دیکتاتۆری خۆیی بە سەریاندا حکومەت بکات!. تاڵیبان ئەزمونێکی لەوجۆە حکومەتە دیکتاتۆرە شوانکارەییە مۆدێل کۆن و هەزاران ساڵەییە لە ئەفغانستاندا هەیە. بەزۆر لابردنی تاڵیبان لەلایەن ئەمریکاو ناتۆ لەلایەک و لەلایەکیتریشەوە دزی و گەندەڵی، چەتەیی و بە تاڵانابردنی تریلیۆن دۆلار لە سەرمایەی ئەفغانییەکان لەلایەن حکومەتی پەیڕەو ئەمریکییەکانی وەک حامد کارزایی، غەنی ئەشرف و عەبدوڵا عەبدوڵاکانەوە، بەگشتی زەمینەی ماددی و سایکۆڵۆجی گەڕانەوەی تاڵیبانی بۆ دەسەڵات فەراهەمکردووە. هاوکاتیش تاڵیبان ئاوازی کۆنەپەرستانەی خۆی بەرامبەر بە ئازادییە کۆمەڵایەتییەکانی خەڵکی ئەفغان گۆڕیوە و ئەوەش لەڕووی سیاسیی و کۆمەڵایەتییەوە دەتوانێت فاکتەرێکی سایکۆڵۆجی کاریگەرتر بێت بەسەر خێراترکردن پرۆسەی گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ دەسەڵات، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا تاڵیبان ناتوانێت بە تەنها حوکمڕانی ئەفغانستان بکات، چونکە تاڵیبانەکان پەشتوون و لەزمانی تاجیکی و ئۆزبەکییەکان تێناگەن. خێڵە هەزارە شیعە مەزهەبەکانیش ناتوانن لە زمانی وشکی سووننەگەرایی تاڵیبانەکان تێبگەن. هەڵبەت زمان فاکتەرێکی سەرەکی نییە لە حوکمڕانیدا، بەڵام دەتوانێت کێشە و گرفتی گەورە بۆ حوکمڕانی دروست بکات.
لە کۆتاییدا؛ هەموو زلهێزە ڕەقیبەکانی خۆرهەڵات و خۆرئاوا لەسەر ئەوە کۆکن کە پاش ٢٠ ساڵ لە شەڕ و وێرانکردنی وڵاتی ئەفغانستان، پاش تاڵانکردنی گرانترین سەرچاوە سروشتییەکانی ئەو وڵاتە[بەتایبەتی ئەڵماس] کۆتایی بە جەنگ و کاولکارییەکان بهێنن وتاڵیبانە پەشتووەکان و ئەوانیتر لە حکومەتێکی سەرانسەریدا ڕێکبخەنەوە. هەڵبەت بەشی شێر بەر تاڵیبانە پەشتوەکان دەکەوێت و بۆ دووەمین جار لە مێژووی ئەو وڵاتەدا، پەشتووەکان وەک زۆرایەتی لەڕێگای تاڵیبانەوە دەبنە حوکمڕانی زۆربەی ئەفغانییەکان، بەڵام بە هەندێک گۆڕانکاری و خۆ گۆڕینەوە کە هەم خۆیان بە ئەزمونی ٢٠ ساڵی ڕابردووی دەرەوەی دەسەڵات فێری بوون و هەم بە چوونە سەرەوەی چاوەڕوانی و ئارەزووە مەدەنییەکانی گشت خەڵکی ئەفغانستان. لە ڕۆژانی داهاتوودا بینەری نەخشەی سیاسیی ناوخۆیی ئەفغانستان دەبین بەو جۆرەی کە خەڵک و تاڵیبان دەیخوازن!.
١٥-٨-٢٠٢١
