نەتەوە و حیكایەت نووسەكانی

نەبەز گۆران:

لەناو مێژووی هەر نەتەوەیەكدا حیكایەتێكی گەورە، یان زیاتر بوونی هەیە. حیكایەت خوانێكە بۆ كۆكردنەوەی نەتەوە. هەموو نەتەوەیەك سەربەحیكایەت یان حیكایەتەكانی خۆیەتی، ئیدی حیكایەتەكە رەگوڕیشەی لەناو مێژوودابێت، یان سەر بە دونیای مۆدێرنبێت. هەریەك لەو حیكایەتانە وێستگەیەكن بۆكۆكردنەوەی نەتەوە و سەرلەنوێ‌ مانادانەوە بەو شوناسەی، كە نەتەوە پێیەوە بەستراوەتەوە. لە بەشێك لە نەتەوەكاندا حیكایەتەكان لە سەركەوتندان، لە بەشێكی تریاندا لە دەستپێكردنێكی نوێ‌، یان لە كارەساتێكدا. زۆرێك لە میللەتەكانی رۆژهەڵات، لەناو جەوهەری حیكایەتەكانیاندا قوربانییەك هەیە، یاخود حیكایەتەكە خۆی لەناو كارەسات و قوربانییەوە سەرهەڵدەدات. ئیدی قوربانییەكە لەرووی مەعنەوییەبێت،یان لەرووەكانی دیكەوەبێت, دیوێك لە حیكایەت بەستراوە بە قوربانییەوە. بۆ نەتەوەی كورد هەریەك لە حیكایەتی _نەورۆز، ئەنفال_ دوو لەو حیكایەتە گەورانەن، یەكێكیان مێژووێكی دورو درێژی یەكلا نەكەرەوەی هەیە و، ئەویدیان لەسەردەمی مۆدێرنەدا دروستدەبێت. یەكیان تەقسێكی شادی بەخشە و ئەویتریان تەقسێكی كارەساتبارە. یەكیان لە ساتێكی دیاریكراوی دەسەڵاتێكی ناو مێژوودا دروستدەبێت و، ئەویتریان لە ساتێكدا روودەدات هەوڵی سڕینەوەی شوناس و بوونی نەتەوەیەك دەدرێت. ئەمما هەردوو حیكایەتەكە دوو لەو حیكایەتە گەورانەن دەبنە رووبەرێك بۆ كۆكردنەوەی نەتەوە و، سەرلەنوێ‌ خۆهەڵچنینەوە. بیركردنەوە و رامان لە حیكایەتەكان، لە هەمانكاتدا بیركردنەوە و رامانیشە لە دەقی حیكایەت نووسەكانییان. هەریەك لە حیكایەتەكان لەگەڵ ئەوەی روویانداوە و خۆیان بە پێی سیاقە مێژووەكەیان واتایەكی گەورەیان هەیە، بەڵام حیكایەت نووسەكانییان دێن جارێكی دیكە‌ دەیانووسنەوە و لەرێگەی زمانەوە حیكایەت دەخەنە ناو دونیای كلتوور و بیركردنەوەوە، تا جوڵەیەك بخاتە ناو دونیای نەتەوە. هەرچۆن دوو حیكایەتە گەورەكە_نەورۆز و ئەنفال_ لەناو سیاقە مێژووی و سیاسییەكەدا مانایەكیان هەیە، لە دیوە فەرهەنگی و كلتوورییەكەشدا مانایەكی قوڵتر هەڵدەگرن و، هەردوو حیكایەتنووس (پیرەمێرد و شێركۆ بێكەس) دوو لەو گێڕەرەوانەن بۆ زیندوو هێشتنەوە و سەرلەنوێ‌ بیركردنەوە لە حیكایەتەكان، سەرلەنوێ‌ دەیانووسنەوە و دەیانكەنە رووبەرێك نەتەوە لێیانەوە لە خۆی و ئەویتری دەرەوەی خۆی بڕوانێت.

حیكایەتی نەورۆز، حیكایەتێكی گرێدراوە بە مێژووی رابردوو ئەفسانەكانەوە. بۆچونێكی یەكلاكەرەوە نییە ئەم حیكایەتە بەشێوەیەكی كۆنكرێتی ببەستێتەوە بەیەك نەتەوەوە. ” ئەو جەژنە هەمان جەژنی تەمووز و عەشتارەكانە، پێش ئەوەی لە ئەشكەوتەكانەوە بێنە دەر و شار دروستبكەن.”(1) ئەشێت ئەمە بۆچوونێك بێت لەو بۆچوونانە، نەك ئارگۆمێنتێكی كۆنكرێتی لەسەر مێژووەكەی. بەڵام ئەوەی روونە بەشێكی میللەتانی رۆژهەڵات، جەژنێكیان هەیە، ئەو جەژنە ناوی _نەورۆز_ە. بەمانای رۆژێكی نوێ‌، یان سەرەتایەكی نوێ‌. ئەم رۆژ و سەرەتای نوێیە لە كۆی جەژنەكانی میللەتە رۆژهەڵاتییەكاندا دەكەوێتە _21_ مانگی سێی زاینی. واتە یەكەم رۆژی بەهار بۆ ئەو سەرەتایە دەبێتە یەكەم رۆژی جەژنەكە. رەهەندێكی جەژنەكە بەستراوە بە ئەفسانەكانی رۆژهەڵاتەوە، واتە مێژووێكی راستەقینەی نووسراوی نییە و تێكەڵە بە ئەفسانە كۆنەكان. ئەمما، بەپێی رۆژ ژمێژەكان كۆنترین رۆژ ژمێر لە ناو میللەتەكانی رۆژهەڵاتدا، رۆژ ژمێری كوردییە، ئەو رۆژ ژمێرەی _700_ ساڵ پێش زاین نووسراوە و دەست پێدەكات. ” رۆژ ژمێری كوردی، رۆژ ژمێرێكی هەتاوییە، واتە بەپێی سوڕانەوەی زەوی بەدەوری هەتاودا نووسراوە. 700 ساڵ پێش زاینی نووسراوە و یەكەم رۆژی رۆژ ژمێرەكە، ئەو رۆژەیە پاشای مادەكان_دیاكۆ_ ئیمپراتۆرییەتی پاشاییەتی راگەیاند.”(2) ئەم رۆژ ژمێرە بەپێی بەراوردی ساڵەكان(700) ساڵ پێش زاینی دروستبووە. (1321)ساڵ دێرینترە لە رۆژ ژمێری ئێرانییەكان و، زیاد لە (1300) ساڵ كۆنترە لە رۆژ ژمێری كۆچی. ئەكرێت بوترێت: تەنها سەرچاوەیەكی گرنگ لە ئەفسانەكان دورمانبخاتەوە و بمانبەستێتەوە بە واقیعەوە تا مێژووێكی بەرچاوی نەورۆز وەرگرین، رۆژ ژمێری كوردییە. ئەم رۆژ ژمێرە یەكەم رۆژی دەستپێكی دەبێتە یەكەم رۆژی نەورۆز. بەو واتایە، حیكایەتی نەورۆز بۆ كورد، یەكێكە لە حیكایەتە دێرینەكان. پێش هەموو ئەو میللەتانەی سەر بەم حیكایەتەن، كورد بە پێی رۆژ ژمێرەكەی یەكەمین میللەتە خۆی گرێدەدات بە حیكایەتەكەوە. هیچ كام لە رۆژ ژمێرەكانی دیكەی ئێرانی و، ئەفغانی و بەشێك لە هیندییەكان..هتد كۆی ئەو نەتەوانەی ئەم جەژنە دەكەن، رۆژ ژمێرەكانیان ناكەوێتە پێش رۆژ ژمێری كوردییەوە و كۆنتریین نەتەوە پەیوەستبێت بەو جەژنەوە كوردەكانن،كە رۆژی نەورۆز دەكەنە سەرەتای رۆژێكی نوێ‌ بۆ ژیان. بەستنەوەی رۆژ ژمێرەكەش بە دروستكردنی دەسەڵاتێكی پاشایەتی و لە رۆژێكی وەك نەورۆزدا، ئاماژەیەكی مێژووییە، كە ئەم حیكایەتە لە كوردەكانەوە دەگوازرێتەوە بۆ نەتەوەكانی دیكە و ئەشێت پێش كوردەكانیش حیكایەتەكە هەبووبێت. هێشتا روون نییە كە پێش كوردەكان هەبووە یان نا، بەڵام ئەفسانەكان دەیگەڕێنەوە بۆ پێش ئەو ساتەی ئێمە لێرەدا لە رێگای بەراودی رۆژ ژمێرەكانەوە ئاماژەی پێدەدەین. (خوێنەری بەرێز بیرت نەچێت، رۆژ ژمێری كوردی لەسەردەمی كۆماری مهاباددا ناوی مانگەكانی دەسكاریكران. واتە كۆی مانگەكان بەو جۆرە ناونران، پەیوەندی بە كشتوكاڵەوە بێت. مانگی گەڵارێزان، بەفرانبار، پوشپەڕ… هتد. ئەم ناو لێنانانە بۆ مانگەكان لەسەردەمی كۆماری مهاباددا، ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی كوردی پێشتر كۆمەڵگەیەكی كشتوكاڵی بووە و پێویستە مانگەكانیشی لەسەر ژیانی كشتوكاڵی ناوبنرێن و ئەم ناونانە لە مانگەكان لەسەر شێوازی كشتوكاڵی هی سەردەمی كۆماری مەهابادە، نەك سەردەمی مادەكان. بەڵام پێش ئەو ناونانە لە كۆماری مهاباددا، ناوی مانگەكان لە شێوەزاری هەورامیدا هەبوون، بەڵام مانای كۆمەڵگەی گوندنشین و راوچییان گەیاندووە، بۆ نمونە: چێڵكڕ، ئەوكاتەی كەو كڕدەكەوێت كە دەكاتە مانگەكانی سەرەتای هاوین. پاژەرەژ، شوێنپێی كەو ئەوكاتەی بەفرباریوە و شوێنپێی دیارە. ئاوەوەرە، ئەوكاتەی كەو یان گیانەوەرەكان تینویان دەبێت و دەكاتە گەرمی ساتی هاوین. ئارگا، ئاگردان، ئەوكاتەی سەرمایە و پاییز هاتووە و ئاگردان دروستدەكرێت..هتد ئەم ناولێنانای رۆژ ژمێری شێوەزاری هەورامی، پەیوەندی بە سروشتی ژیانی خەڵكەكەوە هەیە، كە سەرقاڵی راوكردن و كاری باخداری و دەستچنی بوون.)

لەرووی یادكردنەوەی تەقسەكەوە حیكایەتەكە دابەشدەبێت بەسەر میللەتەكاندا. پاش دابەشبوونەكەی هەر میللەتەو بە پێی مێژووی خۆی مامەڵە لەگەڵ حیكایەتە كۆنەكەدا دەكات. ” میللەتەكانی ژێر دەسەڵاتی ئایینی زەردەشتی، هەموو رۆژێكی سەرەتای بەهار، بە _ئورمزد_ ناو دەبەن، واتە رۆژێكی نوێ‌، ئەم رۆژە نوێیەش دەبێتە جەژنیان و هەمان ناوە پاشان دەبێت بە نەورۆز.”(3) بە پێی ئەم سەرچاوەیە، ئایینی زەردەشتی وەك كۆنترین ئایینی رۆژهەڵات، سەرەتای وەرزی بەهار دەكاتە سەرەتایەك بۆ دەستپێكێكی نوێ‌ و لەم رۆژەدا پەیرەوكارانی ئەو ئایینە، جەژنیان كردوە و جەژنەكەشیان هەمان جەژنی نەورۆزە و، ناوەكە لەو دەقە ئایینەوە وەرگیراوە. پاشان لەسەردەمی ساسانییەكان و هاخامەنشینەكان و تا دوایی. جەژنەكە كۆمەڵێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە. هەریەك لە میللەتەكانی_كورد، فارس، ئەفغانی و بەشێكی هیند تا دەگاتە پاكستان_ ئەم جەژنە بە جەژنی خۆیان دەزانن. بۆیە لای مێژوو نووسانی رۆژەكە، كۆمەڵێك ناكۆكی گەورە هەیە. بەڵام لەرێگەی بە ئەفسانەكردنییەوە، وێنای راستەقینەی جەژنەكە ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە و مێژووەكەی ئاوەژوكراوەتەوە. لەچاو مێژووە كۆنەكەی هەر یەك لە ئەفسانە نوێیەكانی _ زوحاك و كاوە، جەمشید و هاتنە سەرتەخت، كوروشی گەورە و بابل،..هتد. مانایەكی تایبەت بە مێژووی خۆیان بە حیكایەتەكە دەدەن. بەڵام هەموو ئەو ئەفسانانە لەسەر ئەوە كۆكن سەركەوتنەكەیان لەو رۆژەدا تۆماركراوە، كە ئەمەش جگە لە ئەفسانە و بە ئەفسانەكردنی مێژووی ئەو رووداوانە، ئارگۆمێنتێكی مێژووی نییە بۆ رەگوڕیشەی حیكایەتەكە. هەرچۆنێك بێت لەرووە مێژووییەوە لێدەگەڕێین بۆ مێژوو نووسان. ئەم سەرنجە كورتە لەسەر مێژووەكەی دەرگامان بۆ دەكاتەوە بچینە سەر خودی حیكایەتەكە.

حیكایەتەكە حیكایەتێكی رۆژهەڵاتییە، حیكایەتێكە زۆرێك لە نەتەوە جیاوازەكان خۆیان بەخاوەنی دەزانن و دەسكاریییەكی گەورەی مێژووەكەی كراوە. كورد وەك نەتەوەیەكی سەر بەم حیكایەتە، كە رەووی مێژووییەوە خۆی بە خاوەنی راستەقینەی دەزانێت، لە چەندین وێستگەی مێژوویدا هەوڵی گەڕانەوەی حیكایەتەكەی داوە بۆناو خۆیی و، لە چەندین وێستگەشدا دەستی لێبەرداوە و ئەوانیتر_نەتەوەكانی تر_ حیكایەتەكەیان كردووە بە هی خۆیان. بەڵام لەسەردەمی مۆدێرنەدا، شاعیرێك دێت بەجۆرێكی دیكە كار لەسەر نەورۆز دەكات، كە ئەو فۆڕمەی شاعیرەكە كاری لەسەردەكات، حیكایەتەكە دەهێنێتەوە شوێنی خۆی و بە تەقسێكی جیاوازترەوە دەیكات بە حیكایەتی نەتەوە. (پیرەمێرد) ئەكرێت بەسەرلەنوێ‌ نووسینەوەی حیكایەت و زیندووكردنەوەی حیكایەتی نەتەوە ناوی بهێنین. چونكە لەنەوانی سەردەمی مۆدێرنەوە ئەوە لەبەرامبەر حیكایەتی نەتەوەكانی دیكە، نەورۆز دەكاتەوە بە حیكایەتێك تا نەتەوە لەو رۆژەدا خۆی لەدەوری ئەو خوانە ببینێتێەوە و، بیكاتە وزەیەك بۆ سەرلەنوێ‌ دەستپێكردنەوە. كاتێك (پیرەمێرد) دەست بە گەڕانەوە و زیندووكردنەوەی حیكایەتەكە دەكات، نەتەوەكانی دیكە هەریەكە و خاوەنی كۆمەڵێك حیكایەتی تایبەت بەخۆیانن. دەرككردنی بە حیكایەت، دەرككردنێكی مۆدێرنانەیە لە چوارچێوەی بیركردنەوە بۆ نەتەوە. ئەو دەرككردنەیە نەتەوەكانی دیكە دەبینێت و نەتەوەكەی خۆشی دەبینێت، بۆیە دەیەوێت لەبەرامبەر ئەوانی تردا نەتەوە حیكایەتی تایبەتی هەبێت. بۆ نمونە: ئێرانییەكان دوو حیكایەتی گەورەیان هەیە. حیكایەتی (چوارشەممە سوورە، حیكایەتی عاشورا) ئەم دوو حیكایەتە، هەردووكی لە ئایینی دیكەوە وەریگرتووە، واتە ئاینێك لە بنەرەتدا هی فارسەكان نەبووە، چ ئایینی زەردەشتی، یان ئایینی ئیسلام. بەڵام نەتەوە پێویستی بەوەبووە حیكایەت بۆخۆی دروستبكات و لەناو حیكایەتدا مانا بە بوونی شوناسەكەی بداتەوە. حیكایەتی (چوارشەممە سوورە) حیكایەتێكی ئایینییە و سەر بە زەردەشت و پاشان ئایینی ئێزدییە. بەڵام نەتەوەی فارس لە ئایینەكەوە وەریدەگرێت و لەرێگەی ئەدەبەوە بە تەواوەتی دەسكاریدەكات. دەسكاریكردنەكەی، نەك تەنها جەوهەری حیكایەت دەگۆڕێت، بەڵكو فۆڕم و تەواوی تەقسەكەشی دەگۆڕێت. شاعیران و مێژوونووسانی فارس، لەرێگەی ئەدەب و مێژووەوە، دەسكاری حیكایەتەكە دەكەن و بەرەو ئەو شوێنەی دەبەن، لەگەڵ زمان و فەرهەنگی نەتەوەی خۆیان بگونجێت.(بۆ حیكایەتی نەورۆزیش هەمان كاریانكردووە.) لەسەردەمی نوێشدا، لەناو ئایینی ئیسلامەوە حیكایەتێكی دیكە وەردەگرێت، كە ئەویش _عاشورا_یە. ئەم حیكایەتە سەر بە مەزهەبی_ شیعە، شوێنكەوتە_ ئەو مەزهەبەی چەمكی _شیعە_یان لە دەقی قورئانییەوە وەرگرت و كردیانە بنەمایەك بۆ مۆدێلێكی دیكە لە ئایین پەروەری. فارسەكان لەناو مەزهەبەكەدا حیكایەتیان دروستكرد و كردیانە حیكایەتێكی نوێ‌ بۆ نەتەوە. ئەگەر لە چوارشەممە سوورەدا نەتەوە وەك رۆژێكی خۆش سەیری بكات و بیكاتە رۆژێك بۆ یەكتر ئاشتكردنەوە و پەیوەندی دروستكردنەوە لە ناو رایەیەڵە كۆمەڵایەتییەكەیدا، ئەوا لە حیكایەتی عاشورادا، نەتەوە لە پرسەیەكی راستەقینەدایە و لەو پرسەیەدا خەمبارە بۆ لەدەستدان و ئەو لەدەستدانە دەكاتە بنەمایەك بۆ بەدەستهێنانەوە. لە هەردوو حیكایەتەكەدا، فەزایەكیان بۆ دروستكراوە، فەزاكە گەر پەیوەندی بە عەقڵانییەتیشەوە نەبێت، پەیوەندی بەو هێڵە گشتییەوە هەیە، حیكایەت دەتوانێت نەتەوە كۆبكاتەوە و لەسەر هێڵە سۆزدارییەكە جۆشی بدات. لە نمونەیەكی دیكەدا، عەرەبەكان، ئەوانیش سەر بە حیكایەتی خۆیانن. ئایینەكان كە دێن، تەنها خۆیان حیكایەتی گەورە نیین، لەگەڵ خۆشیاندا حیكایەتی دیكە دروستدەكەن. حیكایەتی عەرەبەكان، وەك فارسەكان، بەستراوە بە ئایینەكەوە. هەردوو حەژنی قوربان و رەمەزان، دوو لەو حیكایەتانەن، نەتەوە و پەیرەوانی ئایینی عەرەب لەدەوری خۆیان كۆدەكاتەوە. هەڵبەتە ئەم دوو جەژنە وەك حیكایەت، پاشان دەبنە حیكایەتی زۆربەی ئەو میللەتانەی پەیڕەوی لە ئایینی ئیسلام دەكەن. یەكێك لە سروشتی بەهێزی ئایین هێنانی حیكایەتە بۆ كۆكردنەوەی پەیڕەوكارانی.

جەژنی قوربان و رەمەزان، دوو حیكایەتی ئایینین. لەو دوو رۆژەدا نەتەوە و پەیرەوانی ئایینەكە، لەیەكتری نزیك دەبنەوە و سەرلەنوێ‌ بە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیاندا دەچنەوە و هەوڵی بەیەكەوە گرێدانەوە دەدەن. گرێدانەوەی پەیوەندییەكان لەرێگەی خوانی حیكایەتەوە، بەستنەوەی پەیمانی كۆمەڵایەتییە چ بۆ تاكەكان، چ بۆ نەتەوە. ئەو پەیمانە كۆمەڵایەتییە گەر لەرێگەی كردەكانەوە درزی تێكەوتبێت، لە سەروەختی یان لە رۆژی هاتنی حیكایەتەكەدا كارەكتەری ناو نەتەوە هەوڵدەدات ئەو رۆژە بكاتە دەرفەتێك بۆ نەهێشتنی ئەو درزە و سەرلەنوێ‌ خۆ نوێكردنەوە لەگەڵ ئەویتردا و، بەهێزكردنەوەی پەیوەندییەكان. بێگومان لەناو حیكایەتەكاندا رەهەندێكی سۆزدارانە هەیە، رەهەندێك نەتەوە و كارەكتەری ناو نەتەوە، لەرێگەی دۆخێكی سۆزدارییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەویتردا دەكات. حیكایەت دێت ئەو سۆزە دەجوڵێنێت و هەوڵی ئەوەدەدات كەسی ناو حیكایەت بەرگێكی نوێ لەبەركات، جیاوازبێت لە بەرگی پێشوی. هەر ئەمەشە وەك خوانێك بۆ وزەبەخشینەوە بە نەتەوە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. (پیرەمێرد) لە چركەساتێكی مۆدێرندا دەرك بەم حیكایەتانەی دەرەوەی نەتەوەكەی خۆی دەكات. دەزانێت ئەویتری_عەرەب، فارس_ هتد. خاوەن حیكایەتی خۆیانن، ناشتوانێت حیكایەتی نوێ‌ دروستبكات، بۆیە دەبێتە گەریدەیەك لەناو مێژوودا حیكایەتێكی مێژوو شێوێنراو زیندوو دەكاتەوە. نەورۆز لەلایەن نەتەوەكانی دیكەوە مێژووەكەی بەجۆرێك شێواوە پێویستی بە سەرلەنوێ‌ حیكایەننووس هەیە، تا مانایەكی دیكەی پێببەخشێت. ئەو حیكایەتنووسەش خودی _پیرەمێرد_ە. ئەركەكەی حیكایەت نووسەكە قورسە، بەڵام هونەری دەسكاریكردنی تەقسەكە، رووبەری كاركردنەكەی بۆ ئاساندەكات. حیكایەت زیندووكەرەوە، یان حیكایەتنووس دەزانێت فەزایەكی خەمبارانە ناتوانێت لەو قۆناغەدا ببێتە حیكایەتی گشتی، بۆیە تەقسێكی شادی بەخشانە دەكاتە بەری حیكایەت و لەرێگەی ئەم تەقسە شادی بەخشەوە، كارەكتەرەكانی كۆمەڵگە دەهێنێتە دەرەوە و لەدەوری حیكایەت كۆیاندەكاتەوە، تا لەبەرامبەر هەموو ئەویترێكی خاوەن حیكایەتدا، نەتەوە بكاتەوە بە خاوەن حیكایەتی تایبەت بەخۆی.

(تەقسی نەورۆزی_پیرەمێرد_ تەقسێكی خۆشبەختانەیە. كارەكتەرەكان لەو رۆژەدا جلی كوردی لەبەردەكەن، خۆیان دەرازێننەوە، بیر لە چونە دەرەوە دەكەن بۆ بەسەربردنی كاتی خۆش. پاشان لە دەوری ئاگرێك كۆدەبنەوە و شیعر و گۆرانی بەرگریكارانە دەڵێن و شادی بەخشانە دەیكەنە رووبەرێك بۆ یەكتر ناسین و بەخشینی شادی بەیەكتری و كۆمەڵێك نمایشكی كەلەپوری و، نەریتی و سەرلەنوێ‌ پەیوەندی بەستنەوە لەنێوان تاكەكانی نەتەوە دەست پێدەكات.)* هەموو ساڵێك لەم رۆژەدا هەمان دیمەن دووبارە دەبێتەوە، پاشان خۆشی وەك حیكایەت زیندووكەرەوە و نووسینەوە بە جۆرێكی دیكە، لە هەرێمی ئەدەب و زمان و هونەرەوە، كاری لەسەردەكات. بێگومان حیكایەتنووس بەئاگایە لەوەی ئەو حیكایەتەی ئیشی لەسەردەكات، گەر نەچێتە ناو كلتوورەوە نابێتە حیكایەتی هەمیشەیی نەتەوە و لە شوێنێكدا دەوەستێت و كاڵدەبێتەوە. بۆئەوەی حیكایەتەكە كاڵنەبێتەوە، لەسێ‌ گۆشە نیگاوە كاری لەسەردەكات و هەریەك لەو گۆشەنیگایانەش بەشێكن لە كلتوور و حیكایەت دەخەنە ناو كلتوور. لەگەڵ ئەوەی دەیخاتە ناو كلتوور و دەبێتە بەشێك لە نەریت، گوتارێكی نەتەوەی و سیاسیش دەبەستێت بە حیكایەتەكەوە. بۆئەوەی زیاتر لەسەر حیكایەتنووس و زیندووكردنەوە و مانادانێكی نوێ‌ لەسەر حیكایەتەكە بوەستین، لە رێگەی خوێندنەوەی دەقێكی خۆیەوە دەچینە ناو بەشێكی دیكە لە جەوهەری حیكایەتەكە. گەرچی دەقەكەی (پیرەمێرد) كۆمەڵێك خوێندنەوە لەگەڵ خۆی هەڵدەگرێت، لێ‌ هێشتا سەرچاوەیەكە تالێیەوە لەكۆی ئەو رەهەندانە بڕوانین حیكایەتەكەمان بۆروندەكاتەوە كە چ جۆرێكە بۆ كۆكردنەوەی نەتەوە.

“ئەم رۆژی ساڵی تازەیە نەورۆز هاتەوە، جەژنێكی كۆنی كوردە، بەخۆشی و بەهاتەوە

چەند ساڵ گوڵی هیوای ئێمەی پێ پەست بوو تاكوپار، هەر خوێنی لاوەكان بوو گوڵی ئاڵی نەوبەهار”(4)

ئاماژەكانی ناو دەقەكە روونن. جەژنەكە وەك حیكایەتێك دەكەوێتە سەرەتای رۆژێكی ساڵی نوێوە. جەژنێكی كۆنی كوردە و جارێكی دیكە بەخۆشی گەڕاوەتەوە. بەخۆشی گەڕانەوەكەی لەناو دەقەكەدا پێماندەڵێت، ئەم جەژنە دەمێكە لێمانسەنراوە و ونبووە، جارێكی دیكە بەخۆشییەوە گەڕێنرایەوە ناومان و، هاتنەوەكەی دەنگێكە بۆ هاتنەوەی خۆشییەك بۆناومان. حیكایەتی ونكراو خەمگینە لە ونبوونی و بۆیە كاتی گەڕانەوەی وەك غەریبەیەك خۆشحاڵە دەگەڕێتەوە بۆ ناو ماڵە راستەقینەكەی خۆی. حیكایەت زنیدووكەرەوەكە خۆی دەكات بەزمانی حیكایەتەكە و لەو دوریی و غەریبییەی لە ماڵەكەی خۆیدا بینویەتی، بە جۆرێك لە ونبوون و خەمگینی دەزانێت و كاتێك كەسێك هاتووە رێگەی گەڕانەوەی ماڵەكەی خۆی پیشانداوە، ئەویش بەخۆشحاڵییەوە هاتوەتەوە و هاوار بۆ خۆشییەك دەكات، كە ئەو خۆشییە ئاماژەیە بۆ سەرلەنوێ‌ گەڕانەوەی بۆ زادگەی راستەقینەی خۆی. لە پاڵ ئەوەدا چەندین ساڵ بە دیارنەبوونی فشار كەوتوەتە سەر نەتەوە و هیواكان و نائومێدییەكان زۆربوون و، خوێنی نەوەكانی نەتەوە شوێنی گوڵەكانی ئەویانگرتوەتەوە. لەم ئاماژەیەدا حیكایەت لەبەر ئەوەی سەر بە رۆژێكی نوێیە، رۆژێك بۆ سەرەتایەكی نوێ‌، ئیدی كە دێت گوڵ لەگەڵ خۆی دەهێنێت و جەستەی نیشتیمان پڕدەكاتەوە لە گوڵ. بەڵام لە غیابی ئەودا، لەبری گوڵەكان، خوێنی گەنجانی نەتەوە شوێنی گرتوەتەوە و بەهاتنەوەی ئەو ئیدی ئەو خوێنە دەگۆڕێت بۆ گوڵ.

حیكایەتنووس لە دەقەكەدا، گوتارێك رادەگەیەنێت لەپشتگوتارەكەوە ئایدۆلۆژیایەك دیارە، گوتاری دەقەكە جۆرێكە لە دروستكردنی رووبەرێكی پڕجۆش و هیوا، كە ئەو رووبەرە پڕجۆش و هیوایە، لەگەڵ هاتنەوەی حیكایەتەكەدا بۆناو میللەتەكەی خۆی دەست پێدەكات. ئەشێت ئەو تەقسەی بۆی دروستكردووە، هەمان ئەو دونیایەبێت لە دەقەكەدا وێنەی دەكات. نایەوێت هاتنەوەی حیكایەتەكە هاتنەوەیەكی خەمبارانە و پرسە ئاسابێت. وەك ئومێدێكی سەرەتایی ناو ئایدۆلۆژیا ناشەیەوێت ئیدی خوێن شوێنی گوڵاڵە سوورەكان بگرێتەوە و، حیكایەت دەكاتە فریادرەسی نەتەوە و دروستكردنی جۆرێكی دیكە لە ژیان، كە ئەو جۆرە ژیانە شادی بەخشانە و خۆش هیوایانەیە. بەڵام ئەمە تەنها چەند ساتێكە و حیكایەت لە چەند رۆژێكدا خۆشی دەهێنێت و لەشوێنی خوێنی لاوەكان گوڵ دەچێنێت، دوای ئەوە ژیان دەچێتەوە ناو واقیعە سەختەكەی خۆی و هەرخودی ئەو حیكایەتەی خۆشی هێناوە لەبری بێ‌ هیوایی ، گوڵی هێناوە لەبری خوێن، دنەی لاوەكان دەدات بۆ بەرگریكردن و عەشقێك لە پێناو نەتەوەدا خوێنی خۆیان برژێنن. ئێمە ناتوانین نیگەرانبین لە حیكایەتنووس، بۆچی ئەم گوتارە پڕهیوایە بەرزدەكاتەوە و نەتەوە فریودەدات بۆ چەند رۆژێك دایدەبڕێت لە خوێن و گوڵی پیشاندەدات، پاشان بەگوتارێكی ئایدۆلۆژی دونیای جۆشدان دەستپێدەكات، چونكە ئەو قۆناغەی ئەوی تێداژیاوە قۆناغێك بووە نەتەوە لەناو فەزایەكی پڕترس و كوشتندا ژیاوە. فەزایەك هەمیشە ترسی سڕینەوە و كاڵبوونەوەی لەسەربووە. فەزایەك لە دونیایەكی مۆدێرندا كە جەنگەكان و دیوە زبرەكەی مۆدێرنە دێتە رۆژهەڵات و لەگەڵ خۆیدا كۆمەڵێك شەڕی گەورە دروستدەكات. شەڕەكانیش شەڕی نەتەوەكانن بۆ سڕینەوەی یەكتر. لاوەكانی نەتەوە لەناو ئەم شەڕانەدا لەپێناو پاراستنی نیشتیمان و شوناسی خۆیان و نەتەوەدا لەبەرگریدابوون و بەردەوام بەرەو ماشێنە گەورەكەی مەرگی مۆدێرنە براون. حیكایەت زیندووكەرەوە، یان حیكایەتنووسی نوێ‌، لەبەرامبەر ئەو دونیا ترسناكەی مۆدێرنەدا حیكایەتێك دەهێنێت، سەرەتا دیوێكی دیكە ژیان بە نەتەوە پیشاندەدات كە پەیوەندی بە مەرگ و كوشتنەوە نییە، پەیوەندە بۆ خۆشی و هیواوە هەیە. خۆشییەك ئەكرێت هەموو تاكێكی نەتەوە بەژداربێت تێیدا و بیكاتە شوێنی بەرگریكردن لە نەتەوە. بەڵام لەهەمان كاتدا، بە گوتارێكی ئایدۆلۆژیایەوە جەژنەكە دەكاتە رووبەرێك بۆ جۆشدانی نەوەكانی نەتەوە، تا لەرێگەی بەرگریییەوە بەرەو مەرگ هەنگاو بنێن!

دەقی بناغەی نوێبوونەوەی حیكایەتەكە، بە دیوێكدا حیكایەت دەكاتە فەزایەك بۆ شادی بەخشین و بە دیوكێكی دیكەدا دەیكاتە رووبەرێك بۆ جەنگێكی نوێ‌ لەگەڵ ئەویتری نەتەوەكانی دیكە. ئەكرێت لێرەدا بۆ دەقەكە بڵێین: حیكایەت وێستگەیەكە بۆ پشوێكی كاتی نەتەوە، تا لاوەكانی لەم پشوەدا هەندێك خۆشی ببین و خۆیان تەیار بكەن و، پاشان سەرلەنوێ‌ بگەڕێنەوە ناو دۆخی بەرگرییەوە. سەرەتا لەو دونیا جوان و خۆشییەوە دەستپێدەكات، حیكایەتەكە لەگەڵ هاتنی خۆیدا دەهێنێت، پاش خۆشیییەكان و پیشاندانی دیوێكی دیكەی ژیان، ئیدی حیكایەتەكە دەبێتە ئەو پانتاییەی لاوەكان هوشیاربكاتەوە بەنەتەوە و هەوڵدان و بەرگریكردن، هەریەك لەم كردانەش كردە گەلێكن پێویستیان بە خوێن هەیە. پێویستیان بەوەیە لە پێناو مانەوەی نەتەوە و شوناسەكەیدا لاوەكان بكەونە بەرگرییەوە و نەهێڵێن كۆتایی بە خەونەكانی نەتەوەبێت. بێگومان فراوانكردنی رووبەری حیكایەتەكە بۆ گوتاری سیاسیی و نەتەوەیی، ئیشی حیكایەت نووسەكەیە. بۆیە بە پێی مێژووەكەی باس لەوەدەكرێت: “جگە لەوەی بەردەوام بە هەڵبەست و چیرۆك، بە رۆژنامە و گۆڤار، بە قسەی ناو قەلەندەرخانە و ناو كۆڕی قوتابیانی زانستی، بەهەموو توانای خۆیەوە هەوڵی دەدا هەموو ساڵێك لەكاتی خۆیدا برەوی پێبدرێت و جەژنەكە بكرێت.”(5) هەوڵی حیكایەت زیندووكەرەوە، بەردەوامە، بۆ ئەوەی نەتەوە لەناو بۆشاییەكدا نەبێت و ناچار نەبێت خۆی ببەستێتەوە بە حیكایەتی ئەویترەوە، دەیەوێت ساتی گەڕانەوەی جەژنەكە، بكات بە ساتێك هەموومان لەناویدا بۆ مانایەك لە شوناس و بوونێكی نوێ‌ بگەڕێن بۆ نەتەوەكەیان. لە هەموو گۆشە نیگاكانەوە كاری بۆ كردووە و لەگەڵ كاركردنەكەشی حیكایەتەكەی خاڵی ناكاتەوە لە جەژنێكی پەتی شادی بەخش و، گوتارێكی سیاسیی بارگاوی بە ئایدۆلۆژیا دەكاتە دەستپێكێكی نوێ‌ بۆ نەتەوە.

“نەورۆز بوو ئاگرێكی وەهای خستە جەرگەوە، لاوان بە عەشق ئەچوون بەرەو پیری مەرگەوە

تا ئێستا روینەداوە لە تاریخی میللەتا، قەلغانی گولە سنگی كچان بێ‌ لە هەڵمەتا

پێی ناوێت بۆ شەهیدی وەتەن شیوەن و گرین، نامرن ئەوانەی وا لە دڵی میللەتا ئەژین.”(6)

رووبەرەكە گوتاری بەرگری تێدەكەوێت. گەرچی حیكایەت لەیەكەم ساتی دەركەوتنییەوە دەیەوێت بە سیمایەكی شادیانەوە بێتە ناوەوە و، ببێتە رۆژێك كارەكتەری كۆمەڵایەتی خۆی برازێنێتەوە و بە جۆش و خرۆشێكی تایبەتەوە بەرەو پیری رۆژەكە بچێت و لەناو تەقسەكەدا، ئاگرەكەی بكاتە روناكییەك بۆ پیشاندانی خۆی لەبەردەم نەتەوەی دیكەدا. لە هەمان كاتیشدا لە گوتاری حیكایەتەكەدا، بەرگری و رووبەروو بوونەوە ئامادەیەیكی گەورەی هەیە و، رۆژەكە بەجۆرێك دەستدەبات بۆ ناوەوەی كارەكتەری نەتەوە، تا گەرمیانبكات شەیدایانە بەرەو پیری مەرگەوە بچێن. ئەم دۆخە ئایدۆلۆژییەی دەقی حیكایەتنووس لەرێگەی زمانی ئەدەب و شیعرەوە پیشانماندەدات، دروستكردنی فەزایەكی ئایدۆلۆژییە. فەزایەك لە رۆژی دوای خۆشی بەخشینەی حیكایەتەكەوە دەست پێدەكات و هەموو سوبێكتێكی بەژداربوو لەم كەرنەڤالە دۆشدەدرێت تا لە پێناو مانەوەی نەتەوەدا بە ئەویندارییەوە بەرەو پیری مەرگ بچێت. دنەدانی كارەكتەری سەرخوانی حیكایەت، دنەدانێك بەرەو ئایدۆلۆژیاییەك. ئایدۆلۆژیاكە كاتێك مانا بە سوبێكت دەدات كە لەپێناو نەتەوەدا ئەوینداربێت. ئەویندارییەك مەرگی بكاتە چركەساتێك نەتەوە هەست بە زیندویەتی خۆی بكات. گوتارە ئایدۆلۆژییەكە هەمان ئەو گوتارەیە لەسەردەمی هاتنی مۆدێرنەدا بۆ رۆژهەڵات، نەتەوە و ئایدۆلۆژیاكان ئازادی و مانادان بە ژیانی تاكەكەسی لەناویدا دەسڕێتەوە و ئازادی و مانای ژیان دەبەستێرە بە ئازادی و ماناكانی نەتەوەوە. دەقەكەش بەهەمان شێوە لەرێگەی گوتاری ئایدۆلۆژییەوە، ئاڵوگۆرێك بەسەر حیكایەتەكەدا دەهێنێت و دەیكاتە سەنگەری بەرگری و لەو پێناوەشدا لاوان ئامادە دەكات بۆ جەنگێكی نوێ‌، جەنگێك كە نەتەوەكانی دیكە دەیانەوێت بمانسڕنەوە و تەنها عەشقی لاوان بۆ مەرگ لەم سڕینەوەیە رزگارمان دەكات. سەرسامی حیكایەتنووس بۆ هاتنە پێشەوەی كچان، سەرسامییەكی رەواڵەتییە. سەرسامییەكە پێی وایە حیكایەتەكە جیاوازی جێندەری نەهێشتووە و لە تەنیشت كوڕە لاوەكانەوە، كچانی لاویش هاتوونەتە پێش و هەمان ئەركی بەرگریان هەیە. دەكرێت هاتنە دەرەوەی كچان و ژنان بۆ ناو كەرنەڤاڵە خۆشییەكەی نەورۆز، ئەو وێنایەی لای حیكایەتنووس دروستكردبێت، ئەم هاتنە دەرەوەیە و ئەم بەژداریكردنە دەگۆڕێت بۆ جۆرێك لەبەرگری. ئیشی حیكایەت لای ئەو تەنها خۆشییەك نییە و تەنها بەژداریكردنێك نییە لەو ساتە نمایشییە، لە پشت كەرنەڤاڵەكەوە ئایدۆلۆژیایەك ئامادەیی هەیە، ئایدۆلۆژیاكە لە پێناو نەتەوە سیمای دەرەوەی حیكایەت بەخۆشی پیشاندەدات،ئەمما سیمای ناوەوەی كە جەوهەرەكەیەتی، دروستكردنی فەزایەكی ئایدۆلۆژییە بۆ ئامادەسازی لاوەكان تا بچنە ناو كارخانە گەورەكەی مەرگەوە و تاقە رێگای رزگاری نەتەوە، مەرگی ئەوانە.

هەرچۆن جەژنەكە وەك حیكایەتێك خۆشحاڵە گەڕاوەتەوە بۆناو نەتەوەكەی خۆی، بە هەمان شێوەش بە گەڕانەوەكەی گوتارێكی نوێشی هێناو و گوتارە نوێیەكەی لە كەرنەڤاڵبوونەوە دەیكات بە وێستگەیەك بۆ هەوڵدان لە پێناو مانەوە. ئەوەی (پیرەمێرد) لەم دەقەدا دەیكاتە گوتاری حیكایەت كەمێك جیاوازی هەیە لەگەڵ گوتاری ئایدۆلۆژی نەتەوەكانی دیكە، چونكە لەم دەقەدا نەتەوە ئیشی ئەوەنییە هەوڵی سڕینەوەی ئەوانی تربدات، بەڵكو دۆخی نەتەوە لە ئاستێكدایە تەنها دەتوانێت بەرگری لەمانەوەی خۆی بكات. دنەدانی لاوەكان بۆ عاشقبوون بە مەرگ، دنەدانێك نییە تا بچنە سەر ئەویتر و بیسڕنەوە، بەڵكو دنەدانێكە تا لە شوێنی خۆیانەوە بەرگری لە بوونی نەتەوە بكەن. لە هیچ شوێنێكی دەقەكەدا، باس لە ئازادی تاك و سەربەخۆی و مافی تاك ناكرێت، بە هەمان مۆدێلی ئایدۆلۆژی كۆی ئازادی و مافەكانی تاك فەرامۆشدەكات و دەیانبەستێتەوە بە ئازادی و مافەكانی نەتەوەوە. ئەو ئەركەی ئایدۆلۆژیا دەیخاتە سەر تاك بۆ نەتەوە، هەمان ئەو ئەركەیە لە دەقەكەدا دەخرێتە سەر تاك بۆ نەتەوە. تەنها جیاوازییەك لەرووی ئایدۆلۆژییەوە لەگەڵ ئایدۆلۆژیای نەتەوەكانی دیكە ئەوەیە، لە گوتاری حیكایەتنووسەكەدا بەرگریكردن لەبری سڕینەوەی ئەویتر دەبێتە بنەوانی گوتارەكە. جیاواز لە نەتەوەكانی دیكە بۆ مانەوەی خۆیان هەوڵی سڕینەوەی نەتەوەی دیكە دەدەن و ئەو سڕینەوەی نەتەوەی دیكە، دەبێتە وزەیەك بۆ بەردەوامی خۆیان. بەڵام لەم دەقەدا بەرگریكردن دەبێتە مانادان بە نەتەوە نەك سڕینەوەی ئەویتری دەرەوەی خۆی. لە نیگایەكی دیكەیدا، نایەوێت تەقسە شادی بەخشەكە بشێوێت و بكرێتە تەقسێكی پرسە ئاسا. بۆیە بانگەشەی ئەوەدەكات بۆ شەهید شیوەن پێویست نییە، چونكە ئەوان لە شوێنێكدا دەمێننەوە ئەو شوێنە دڵی نەتەوەیە. گەرەكییەتی حیكایەت لەناو تەقسی خۆی بەردەوام بێت، لە هەمانكاتیشدا هەڵگری ئایدیاییەكی نەتەوەیی بێت و لاوەكانی بە كوڕ و كچەوە، لە پێناو بەردەوامیدان بە بوونی نەتەوە تێبكۆشن. مەرگی ئەوانیش لەم پێناوەدا، مەرگێك نییە بیانسڕێتەوە و كۆتاییان بێت، بە پێچەوانەوە مەرگێكە دەیانخاتە شوێنێكی گرنگ، شوێنێك دڵی نەتەوەیە و لەوێدا بە زیندویەتی دەمێننەوە. ئەمە هەمان ئەو ماشێنە ئایدۆلۆژییەیە، لەرێگەی دەسكاریكردنی دۆخە سۆزدارییەكەی تاكەوە، زەمینەیەك دروستدەكات، تا كارەكتەرەكانی ناو فەزای حیكایەت و ئایدۆلۆژیاكە ئامادەسازی بكەن بۆ مەرگێك، كە ئەو مەرگە شوناسی نەتەوە بەهێز دەكات.

ئیشی حیكایەت زیندوكەرەوەكە رەهەندی زۆری هەیە. پاش هێنانەوەی حیكایەت بۆ ناو رووبەری خۆی، نەتەوە لەدەوری كۆدەكاتەوە. كاتێك نەتەوە لەدەوری كۆدەبێتەوە و ئیدی دەرك بەوەدەكات لەبەرامبەر نەتەوەكانی دیكە بووەتە خاوەن حیكایەتی گەورە، لەناو دونیای حیكایەتەكەدا گوتارێك بەرهەمدەهێنێت. گوتارەكەی سەر بە دونیا ئایدۆلۆژیاكەیە، ئەو دونیاییە تا ئەم چركەساتەی ئێمەش كاریگەری هەیە و بەردەوام لە هەوڵی دروستكردنی جۆرێك لە سوبێكتدایە، ئەو سوبێكتە لەناو فەزایەكی هوشیاری ساختەدا، بۆ وەهمی گەورە هەوڵبدات. وەهمێك كە ساختەیی لێببێتە حەقیقەت و شێواوی لێببێتە رونییەكی پەتی. گەرچی لە ماهیەتی گوتارەكەیدا ئایدۆلۆژیاك بانگەشی بۆ فۆڕمێكی نوێ‌ لە مرۆڤ و نەتەوە دەكات، بەڵام (پیرەمێرد) بە هەوڵەكانی خۆی جارێكی دیكە حیكایەتەكەی دروستكردەوە و نەتەوەشی لە دەوری كۆكردەوە، ئەو دیوەی پەیوەندی بە گوتاری ئایدۆلۆژییەوە هەیە، دیوێكە دەكرێت (وەك بیانوێك بۆ ئەو قۆناغە) بوترێت: ئەشێت ئەو ئایدۆلۆژیاییەی بەزمانی شیعر دێتەدەرەوە لەو سەردەمەدا بۆ نەتەوە وزەیەكی گەورەبووبێت تا بەرگری لەناو خۆیدا دروستبكات. ئەگەرچی ئێستا حیكایەتەكە لەهەندێك شوێندا تەنها بەشێكە لەو تەقسە خۆشییەی لەسەرەتادا حیكایەتنووس بۆی دروستدەكات، بەڵام لەرووی گوتاری ئایدۆلۆژییەوە لە شوێنێك بۆ شوێنێكی دیكە جیاوازی هەیە. وەك سەرنجێك ( نەورۆزی باشووری كوردستان لەگەڵ نەورۆزی باكوری كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان، جیاوازی زۆر گەورەی تێدایە. باشووری كوردستان لەبەر ئەوەی بوەتە هەرێمێك تارادەیەك لەرووی سیاسیی و شوناس و ئابوورییەوە، كەمێك سەربەخۆی هەیە، تەقسەكە لەناو چوارچێوەیەكی شادیدا ماوەتەوە و رۆژێكە بۆ نمایشكردنی كەلەپور و شوناس و فۆڕمی نوێ‌ی ژیان. بەڵام لە پارچەكانی دیكە، گوتارە ئایدۆلۆژییەكەی بەهێزتربووە و جارێكی دیكە مانای نوێی بۆ خۆی هەڵگرتووە. ئەو رۆژە بۆ كارەكتەری پارچەكانی دیكە، تەنها رۆژێك نییە بۆ پیشاندانی فۆڕمێك لەخۆشی و نمایشێكی تاكی ناو نەتەوە، بەڵكو رۆژێكە بۆ بەرزكردنەی گوتاری ئازادی بۆ نەتەوە و ماف بۆ شوناس و سەربەخۆی لە چوارچێوەی سیاسیی و فەرهەنگیدا. هەرچۆنێك بێت هێشتا بۆ پارچەكانی دیكە، لە ژێر سێبەری هەمان گوتاری ئایدۆلۆژی ناو دەقەكەی پیرەمێردا حیكایەتەكە دەگوزەرێت و شێوازێكی دیكەی جیاوازی دروستنەكردووە.)

بەهەموو خوێندنەوە جیاوازەكانەوە لەسەر گوتاری دەقەكە (پیرەمێرد) وەك حیكایەت زیندووكەرەوەیەك، یان حیكایەت نووسێكی نوێ‌، حیكایەتێكی هێنایەوە بۆناو نەتەوە. لەهەرچركەساتێكیش بمانەوێت قسە لەسەر نەورۆز بكەین، دەچینەوە سەر كردەكان و دیدگاكانی ئەم حیكایەتنووسە. لەوەش تێدەگەین حیكایەتەكە مێژووێكی كۆنی هەیە و سەر بە نەتەوەیەك نییە، بەڵام ئەو دیوەشی دەبینن كە كێ جارێكی دیكە زیندویكردەوە و مانایەكی دیكەی پێدا. لە ئێستادا نەورۆز یەكێكە لە حیكایەتە گەورەكانی نەتەوە و لەرێگەی شاعیرێكەوە كرایە خوانێك بۆ كۆكردنەوەی كۆی نەتەوە لە دەوروبەری.

حیكایەتی_ئەنفال_ سەر بە دونیای مۆدێرنەیە. حیكایەتێكە بەبێ‌ بوونی مۆدێرنە هەرگیز ئیمكانی روودانی نییە. كردەكە كردەیەكی ئایدۆلۆژی _بەعس_ە. كردەیەكە ئایدۆلۆژیایەك بە كەرەستە مۆدێرنەكان دژی نەتەوەیەك ئەنجامی دەدات. ئەم كردەیە بۆ سڕینە و كۆتایی هاتنە. جینۆساییدێكە بە پشتبەستن بە نەخشەیەكی عەقڵانی ئەنجامدەدرێت. كردەیەك نییە لە غیابی عەقڵدا ئەنجامدرابێت، بەڵكو كردەیەكی وردە لەرێگای عەقڵەوە نەخشەی بۆ كێشراوە، عەقڵێكی ئامێری سەر بە دونیای مۆدێرنە. ئەوەی نەخشەكە جێبەجێدەكات ئایدۆلۆژیاو هێزێكە، تەواوی كەرەستە مۆدێرنەكانی سەردەمی مۆدێرنەی بەدەستەوەن. بەڵام پاش ئەنجامدانی كردەكە، زمانێكی پێویستە بۆ نووسینەوەی، زمانێكی پێویستە بتوانێت بچێتە قوڵایی ئەو مەرگەساتەوە و لەناو خەیاڵ و یادەوەری كارەكتەری كورددا وێنەی بكێشێت. زمانێك مەرگەكە وێنابكات و هەمان دونیا لەرێگەی زمانەوە بگوازێتەوە بۆناو دەق و، لەرێگەی دەقیشەوە هەوڵی بەردەوام بیركردنەوە لە حیكایەت بدات. زمانی نووسینەوە نەك زمانی حیكایەت گێرەوە. حیكایەت گێڕەوە و حیكایەتنووس، دوو جیهانی جیاوازن و سەر بە دوو زەمەنی جیاوازن. ئەوەی لێرەدا شوێنی بیركردنەوەیە، حیكایەت نووسە، كە بە زمانێك حیكایەت دەنووسێتەوە لەناو حیكایەتەكەدا بیرلە مەرگ و ژیانی نوێ‌ بكرێتەوە. ” مەرگ چارەسەری هەموو شتێكە كە حیكایەتخوان دەتوانێت بیگێڕێتەوە، ئەو دەسەڵاتی خۆی لە مەرگەوە هێناوە. (7) ئەمە بۆ حیكایەت خوانێك كە لەرێگەی دەنگەوە حیكایەت دەگێڕێتەوە. دەنگێك كە ئەویتری بەژداربوو دەتوانێت تەماهی لەگەڵ حیكایەتخواندا بكات و، ببێتە بەشێك لە گفتوگۆی ناو حیكایەتەكە. ئیشی حیكایەتخوان لە رابردوودا تەنها گێڕانەوەی حیكایەتێك نییە تا مەرگ دەسەڵاتی خۆی لەناو حیكایەتدا دەربخات، ئیشی تەنها ئامۆژگاریكردن و رێنیشاندان نییە، بەڵكو روودانی مەرگ ئەو دەسەڵاتە گەورەیە حیكایەتخوان لەرێگایەوە دەبێتە پاڵەوانی ناو ژیان‌. هەموو مەرگێكی ناو حیكایەتی حیكایەتخوانی كۆن، ژیانێكی نوێیە بۆ حیكایەت خوێن. بەڵام جیاوازی لە حیكایەتخوان و حیكایەتنووسدا لەوێدایە، حیكایەتنووس سەر بە دونیای مۆدێرنەیە، لەكاتێكدا بە دیدی _بینامین_ مۆدێرنە توانای حیكایەتخوانی لەناو بردووە. دونیای مۆدێرن دونیای فرە زانیارییە، دونیان چاپەمەنییەكانە، دونیای شاشەكان و دونیای بچوككردنەوەی وەهمە گەورەكان و زوو بەتاڵكردنەوەی خەیاڵە دوورەكانە. ئیدی حیكایەتخوان لەرێگەی حیكمەتی ناو حیكایەتەكەیەوە ناتوانێت وەك سەردەمی پێشمۆدێرنە ببێتەوە بە حەكیم و حیكمەتی ناو حیكایەتەكانی بكاتە دەلاقەیەك بۆ گوێگران تا لەرێگەی حیكایەتەوە حیكمەتێك بگەیەنێتە ئەویتر. جیكایەتنووس خۆی دەچێتە ناو حیكایەتەوە و لەرێگەی زمان و بیركردنەوە لە رووبەریحیكایەت جەوهەری حەقیقەتی ژیان پیشاندەدات.

حیكایەتنووسی سەر بە دونیای مۆدێرنە، لە دەقی (گۆڕستانی چراكان_شێركۆ بێكەس) لە گێرانەوەی ژیانێكی سەختەوە دەستپێدەكات. حیكایەتنووس خۆی دەچێتە ناو حیكایەت، نەك حیكایەت بهێنێتە ناو نەتەوە. حیكایەت لەشوێنێكی نادیاردایە و روویداوە، شوێنێك كە شادراوەتەوە و بەشێكە لە پارچەی لێكراوەی نەتەوە. حیكایەتنووس لەگەڵ خۆیدا نەتەوە دەباتە ناو حیكایەت و لەناو حیكایەتەكەدا وێنەی نوێی نەتەوە پیشانی نەتەوە دەداتەوە. حیكایەتەكە لە دەرگای یەكەمییەوە دەبێتە جەستەی نیشتیمان. هەموو شوێنەكانی نیشتمان لە دەستپێكەوە ناویاندێت و ئاگاداردەكرێنەوە. شوێنێكی نیشتیمان نامێنێت لە گێڕانەوەكەدا ئاگادارنەكرێتەوە كە حیكایەتنووس سەرقاڵی سەفەرێكە. سەفەرێك بۆ ناو مەرگێكی دەستەجەمعی. سەفەرێك كە هیچ دیارنییە حیكایەتنووس خۆشی دەگەڕێتەوە یان ناگەڕێتەوە و لەهەمان كاتیشدا دەیەوێت خۆشی و نەتەوە بچنە ناوی. ئاگاداركردنەوەی شوێنەكانی نیشتمان لە سەرەتای گێڕانەوەكەدا، جۆرێكە لە دروستكردنی شاهید، شاهیدرێك كە بزانێت موسافیرێك دەیەوێت بچێتە شوێنێكی نادیار، شوێنێك ئەشێت لەناو هەمان ئەستێرەبێت و ئەشێت لە ژێر لمی بیابانەكانی ئەوخوارەوە بێت. ئەم ئاگاداركردنەوە لە دەسپێكی دەقەكەدا، هەمان ئەو ئاگاداركردنەوەیە حیكایەتنووس بە ئاگاییەوە دەیەوێت جەستەی نیشتیمان ببێت جەستەی حیكایەتەكەی. ئاماژەیەكیشە بۆ نووسیینەوە مەرگێك كە ئەو مەرگە، بە مەرگی حیكایەتخوان كۆتایی نایەت، بەڵكو بە خۆناسینی كۆتایی دێت. دەسەڵاتی حیكایەتنووس لەم دەقەدا دەسەڵاتێك نییە لە مەرگەوە هاتبێت، بەڵكو دەسەڵاتێكە بە گێڕانەوەی مەرگی پارچەكانی ناو جەستەی خۆی، وێنایەك بۆ خۆبینینێكی نوێ‌ دەكات لەسەردەمی نوێدا. جیاوازی لەنێوان حیكایەت خوان و حیكایەتنووس لەم دەقەدا، لەوێوە سەرچاوە دەگرێت، ئەگەر دەسەڵاتی حیكایەتخوانی رابردوو لە مەرگەوە وەربگیرێت، دەسەڵاتی حیكایەتنووسی نوێ‌ لە ژیانەوە وەردەگیرێت. نووسینەوەی مەرگێكی دەستەجەمعی كە روویداوە، وزەبەخشیینە بە ژیانی ئەوانەی حیكایەتی ئەو مەرگە دەخوێننەوە. دەقەكە لەبری ئەوەی ناچارمانبكات گوێبگرین، ناچارماندەكان بیربكەینەوە. لەبری ئەوەی تەنها مەرگ بینین كە چۆنروویداوە، ژیاندەبینین كەچۆن پاش مەرگێكی گەورە دەستپێدەكاتەوە. ڤیگەرەكانی ناو دەقەكە و هەموو ئەو بكوژو جەلادانەی دەبنە كارەكتەری سەرەكی ناو حیكایەتەكە، بریتین لەو كۆمەڵە مەخلوقە ئایدۆلۆژییەی هاتنیان بۆ ناو ژیان، هاتنێكە بۆ برەودان بە مەرگی ئەوانی تر. ئەگەر لە رابردوودا پاڵەوانی حیكایەتەكان بریتیبن لەو كارەكتەرانەی لە پێناو ژیانی ئەوانی تردا جەنگاون، كارەكتەر و پاڵەوانەكانی ناو ئەم حیكایەتە نوێیە، بریتین لەوانەی لە پێناو كوشتنی ئەوانی تردا دەژین. ناشیەوێت تەنها خۆی بنووس و بینەری ناو ئەم مەرگە گەورەیەبێت، لەگەڵ خۆیدا نیشتیمان و نەتەوەش دەبات ناو رووبەرەكەوە، بۆئەوەی هەموو فەزاگشتییەكەی ناو حیكایەتەكە ببێتە وێنەیەك نەتەوە و نیشتیمان بە باشی بیبینێت و بیناسێت و، لەناو رووبەرەكەدا بۆ ئایدیایەك بگەڕێت ژیانی تێدابێت، تا حیكایەتی مەرگەكە بكرێتە دەلاقەیەك بۆ روانینێكی دیكە.

دیمەنەكان ناو حیكایەتەكە، بەشێكی زۆریان دیمەنی ترسناكن. دیمەنگەلێكن لە هەموو چركەساتێكدا بەر مەرگێكی جیاوازی مۆدێرن دەكەوین. مەرگی منداڵێك، كیژۆڵەیەك، ژنێك.. هەزاران جۆر لە مەرگ. مەرگی نوێ‌ بە كەرەستەی نوێ‌، مەرگێك تەنها دونیای مۆدێرنە دەتوانێت لەو جۆرە لەمەرگ بەرهەمبهێنێت. هیچ كام لەوانەی بەرەو گۆڕستانەكان دەڕۆن، توانای بەرگریان نییە، توانایەن نییە بۆ ساتێكیش خەیاڵی ژیان بكەن، هەموو قوربانییەكان، ئەو قوربانییە پاك و بێگەرد و سادە و بێدەسەڵاتانە لەبەردەم جەلادەكاندا ئامادەن بۆ هەرجۆرە مەرگێك جەلاد دەیەوێت. حیكایەتنووس نایەت لەرێگەی گوتارێكی ئایدۆلۆژییەوە كەسی قوربانی بكاتە پاڵەوانێك بۆ بەرگری، بەهەمان شێوەش وێنەی جەلاد ناگۆڕێت بۆ مرۆڤێك بۆ ساتێك هەست بە مرۆڤ بوونی خۆی بكات. جەلاد و قوربانی، دوو فیگەری دیاری ناو حیكایەتەكەن، هەردوو فیگەرەكە لەشوێنی خۆیاندان و جەلاد دەبێت جەلادبێت و قوربانیش قوربانی بێت. بەڵام هەموو گێڕانەوەكە لای حیكایەتنووس، گێرانەوەیەك نییە تەنها بۆ خودی حیكایەتنووسبێت، گێرانەوەیەكە بۆ هەموو شوێنێكی نیشتیمان و سوبێكتێكی ناو نیشتیمان. چونكە پێش سەفەركردنی بۆناو ئەو مەرگە گەورەیە و بۆناو حیكایەتەكە، چەندین سوبێكت و شوێن ئاگاداردەكات كە دەیەوێت بچێتە ناو حیكایەتێك و بینووسێتەوە، دەبێت هەموو نەتەوە ئاگاداربێت لەم حیكاتە گەورەیە. هەرچۆن لە قۆناغی پێشودا حیكایەتخوان پێویستی بەوەبووە لەناو مەجلیسێك دانیشێت و گوێگری هەبێت تا دەستبكات بە گێڕانەوەی حیكایەتەكەی، بەهەمان تەكنیكی حیكایەتخوانی كۆن، حیكایەتنووسەكە دونیایەك شوێن و كەس لە ناو دەقەكەدا لە دەوری خۆی كۆدەكاتەوە، تا ببنە گوێگری و گوێ لەو حیكایەتە بگرن دەینووسێتەوە بۆیان.

“ئەڕۆم و

سەفەرێكی تازەم لەبەرە

سەفەرێك بە پێی پەتی خەمان

سەفەرێك بەسواری تراویلكە و سەفەرێك بەسواری هەواڵی ناوەخت و

سەفەرێك بە سواری دووكەڵی پاشكۆ و خورجینی پڕكردووە لە چاوی كوژراوی باران.(8)

لێرەوە دەستپێدەكرێت. سەفەرێك تازەیە بۆ دونیایەكی مەرگەساتاوی. سەفەرێكە حیكایەتنووس بە ئاگایە بۆ كوێ‌ دەڕوات، بەڵام بە ئاگانییە لە گەڕانەوەی. بە پێخاوسییەكەی ئاماژەیەكە بۆ بیابانێك، بۆ شوێنێك مەرگی تێدایە و ئەوانەی مەرگە دەستەجەمعییەكە دروستدەكەن، سەر بەكلتووری بێ‌ پێلاِون. هەركە هەڵدەستێت بیر لەسەفەرەكە دەكاتەوە یەكەم شتێك لەخۆی دوریدەخاتەوە _پێڵاو_ەكانییەتی. دروخستنەی پێڵاوەكانی بە پێی پەتی، هەمان ئەو وێنەیە ئەویتری جەلاد كە دێت بۆ دروستكردنی مەرگەكە، بە پێی پەتی دێت. حیكایەتخوان بۆ ئەوەی بتوانێت بچێتە ناو قوڵایی حیكایەتی مەرگەكەوە، دەبێت رەواڵەتی خۆی لەسەركلتووری ئەویتری جەلاد بكێشێت. چونكە گەر بە پێی پەتی نەچێت لەوانەیە هەمان چارەنووسی قوربانییەكانی هەبێت. پێی پەتییەكەی كلتوورێك پیشانی حیكایەتخوێنەكان دەدات، ئەوەی هاتووە بۆ دروستكردنی حیكایەتی مەرگ و ئەنفالی دروستكردووە، ئەوانەن بە پێی پەتی هاتوون. حیكایەتنووسیش تابتوانێت لەناو ئەو مەرگەدا بمێنێتەوە و بینووسێتەوە، پێویستی بەوەیە فۆڕمی خۆی وەك ئەوان لێبكات و دەركی پێنەكەن لەئەوان نییە و هەموو نەتەوەش لەسەر ئەم كلتوورە رادێنێت، تا لەسەفەرەكەیدا بەژداربن و بزانن حیكایەتنووس بە بێ‌ گۆڕینی فۆڕمی خۆی، ناتوانێت خۆی بخاتە ناو ئەو واقیعەوە حیكایەت تێیدا روویداوە. پێش دەستپێكی سەفەرەكەی، روونیدەكاتەوە سەر بە كوێیە و لە كوێوە دەچێت بۆ كوێ‌. رونیشی دەكاتەوە بەرەو چ دونیایەك دەچێت، بۆیە بۆ حیكایەتخوێنەكان بەدگومانییەك دروستنابێت، گەر حیكایەتنووس فۆڕمی خۆی بگۆڕێت. گۆڕینی فۆڕمی خۆی بەم شێوازە تەكنیكیە، دیسان دەمانباتەوە سەر دونیای حیكایەتخوێنی رابردوو، كە لە زۆر شوێندا بۆ ئەوەی باشتر وێنەی حیكایەت بخەنە ناو یادەوەری گوێگرەوە، فۆڕمی خۆیان گۆڕیووە و لەگەڵ گۆڕینی فۆڕمی خۆیاندا ئەو وێنانەیان پیشانی گوێگرداوە، كە خۆیان لەناو حیكایەتەكەدان و بەشێكن لە حیكایەتەكە. بەهەمان شێوە حیكایەتنووسەكەی مەرگی دەستەجەمعی، لە گۆڕینی فۆڕمییەوە دەستپێدەكات و دەیەوێت وێنەیەك دروستبكات، پاس نووسینەوەی حیكایەتەكەی حیكایەتخوێن هەستبكات خۆی لەناو حیكایەتەكەدایە.

“من بەشوێن ئێسك و پروسك و كاسەسەرم و

من بەشوێن خۆمدا ئەگەڕێم

ئەمجارە زۆر دورناڕۆم

بەڵام قوڵ قوڵ

بەرەو جیهانی بنەوە دائەگەڕێم”(9)

ئەوەی بۆی دەگەڕێت تەنها مەرگی ئەوانی تر نییە، بەشێكە لە بوونی خۆی و بوونی خۆشی پەیوەستە بە بوونی نەتەوەوە. بەشوێن ئەو كاسەسەرەدا دەگەڕێت، ئەشێت هەمان كاسەسەری حیكایەت نووسبێت. بەشوێن خۆیدا دەگەڕێت، خۆێك بەشێكی لەناو جیهانی شاراوەدایە و بەشێكیشی لە ئێستای گێرانەوەدایە. گەڕانێك بۆ دۆزینەوەی مەرگی ئەنفالكراوەكان، گەڕانە بۆ دۆزینەوەی خود. دۆزینەوەی ئەوان لەناو بیابانەكان و لەناو قوڵای جیهاندا، دۆزینەوەی ئەو خودەیە لە ئێستای نووسینەوەی حیكایەتەكەدا زمانی دێتە گۆ. حیكایەتنووس، ناسین و دۆزینەوەی ئەنفالكراوەكان، دەبەستێتەوە بەناسین و دۆزینەوەی خودەوە، ئەو ناسین و دۆزینەوەی خودەش دەریدەخات نایسن و دۆزینەوەی نەتەوەیە. گەڕان بۆ ئەوان گەڕانە بۆ خود.ئەم رۆیشتنە بۆ ناو حیكایەتەكە، رۆیشتنی سوبێكتەكانی نیشتیمانە بۆناو رووبەرێك دەتوانن لەو رووبەرەدا خۆیان بدۆزینەوە و دەرك بە بوونی خۆیان بكەن. ئەنفال دەكرێت بكرێتە دونیایەك تا خۆمانی لێوە بناسین و لە رێگای قسەكردن لەسەرییەوە، سوبێكتێكی هوشیاری بەئاگا دروستبێت. سوبێكتێك مەرگی دەستەجەمعی بكاتە شوێنێك بۆ سەرلەنوێ‌ بونیادنانەوەی خۆی و لەرێگەی بونیادنانەوەی خۆیەوە، بونیادی كۆمەڵگەیەكی بە ئاگا بخاتە روو. ئەنفال حیكایەتێكی گەورەی بەهێزە بۆ وزە بەخشینەوە و بەهێزكردنی كۆمەڵگەیەك و نەتەوەیەك، كە مەرگی گەورە بەرەو ئاگاییەكی نوێ‌ی دەبات. هەمان ویستی حیكایەتنووس ئەوەیە، گەڕان بۆ ئێسك و پروسكی ئەنفالكراوەكان، گەڕانە بۆ كەلەسەری خود، كە ئاماژەیە بۆ عەقڵانییەتێك و ئاگاییەك لە خوددا. دۆزینەوەی ئێسك و پروسكەكانیش، لەبەرامبەریدا دۆزینەوەی سوبێكتێكی نوێیە لەناو رووبەری ژیاندا. ئەو جیهانەی ئەوانی تێدا دەژین جیهانێكی قوڵە، قوڵ وەك پرسیاركردن لە دونیا، وەك پرسیاركردن لە مۆدێرنە و لە نەتەوە، وەك پرسیاركردن لە مەرگ و لە ژیان و لەو ئایدۆلۆژیاییەی سوبێكتێك دروستدەكات بتوانێت مەرگی دەستەجەمعی دروستبكات. قوڵە بەمانا عەقڵانییەكەی و قوڵییەكەی بەرەو پرسیاری قوڵمان دەبات و دەمانخاتە سەر بونیادێكی بیركردنەوە و قوڵی بینین بۆ ژیان و مەرگ، هەمان ئەو قوڵییەیە كە سوبێكتی هوشیار دروستدەكات. ئەگەر ئێمە لە ئێستادا لەناو دونیایەكی روكەشدا بژین، بە گەڕانەوە بۆ ئەو قوڵییەی لە دەقەكەدا دەیخاتە بەرچاومان، دونیای روكەشی پەراوێزدەخرێت و بە جۆرێكی دیكە سەیری مەرگ و ژیان دەكرێت. قوڵییەك بۆ ئێستا، ئێستایەك كە هێشتا ئایدۆلۆژیا و خاوەن كردەكە بەباشی نەناسراوە و ئەركی سوبێكتی حیكایەتخوێنە، لەرێگەی پرسیارە قوڵەكانییەوە بۆ مەرگی ئەنفالكراوەكان، لە ئێستاو ئایندەی خۆی بڕوانێت و بیكاتە پەنجەرەیەك بۆ بینینی خۆی و ئەویتری خاوەن كردەكە.”من ئەگەر پێشت نەكەوم، نە ئەسپی ئەفسانە و نە مەراڵی خەون و، نە تەیری شیعر و نەبای جادووگەر، بەو مەرگانە نازانن.”(10) زمانێك پێویستە، زمانێك بۆ نووسینەوەی حیكایەتەكان. لە غیابی زماندا حیكایەت وندەبێت و جەوهەرەكەی دەگۆڕێت بۆ رووداوێكی ئاسایی، زمان دێت ناهێڵێت حیكایەت لەناو رووداوی ئاساییدا بمێنێتەوە و دەیكاتە رووبەرێك تالێیەوە لە مەرگ بروانێت و روانیینەكەی بۆ مەرگ، بەرەو دونیایەكی جیاوازتر دەروات. دونیایەك بتوانێت بە گێڕانەوەی مەرگ، سوبێكتی ناو ژیان كۆبكاتەوە لە دەوری خۆی و ئەو سوبێكتە بەئاگابێت لە خود ناسی. هەمیشە بكەرێك پێویستە بیر لە رووداوەكان، بیر لە حیكایەتەكان، بیر لە مەرگ و لە ژیان بكاتەوە، بۆ ئەوەی نەبینراوەكان بهێنێتە ناو زمان و بیانكات بە وێنەی ئێستای ناو ژیان. هەنگاونانی حیكایەتنووس، هەنگاونانێكە بۆناو سیاقێكی مێژوویی، لەناو سیاقە مێژووییەكەدا بۆ وێناكردنێك دەگەڕێت بتوانێت لەرێگەی زمانەوە ئەو وێناكردنە لە سیاقە مێژووییەكەی هەڵیجنێت و بیكاتە حیكایەتی زەمەنەكان. ئەركی حیكایەتنووس تەنها نووسینەوەی ئەو فەزاحیكایەتییە نییە، بەڵكو ئەركە گرنگەكەی ئەوەیە حیكایەت گەورەتربكات لە زەمەنەكان. ئەشێت هێزی گەورەی حیكایەتنووس لەم دەقەدا لەوەوە سەرچاوە بگرێت، حیكایەت لەناو زەمەنێكی دیاریكراوەوە دەردەهێنێت و دەیكات بە حیكایەتی سەر بەهەموو زەمەنەكان. هێزی گێڕانەوە و هێزی زمان لەم نووسینەوەیەدا، دەبێتە هێزێك بۆ حیكایەتە گەورەكە تا بتوانێت بنەمایەك لە هەموو سەردەمێكی جیادا بگەڕێیتەوە بۆی و بیكاتە بنەوانێك بۆ سەردەمە جیاوازەكان و بەرهەمهێنانی سوبێكتێك لە رێگەی بینینی وێنەی حیكایەتەوە، بەشێكی نەبینراوی خۆی ببینێتەوە.

لەم دەقەی (شێركۆبێكەس)دا، حیكایەتنووس بە ئاگاییەوە بەرەو مەرگ دەچێت، هیچ پاڵەوانێ هەمیشەیی نییە، شوێنێك بۆی دەچێت شوێنێكی ونبوو نەزانراوە و رووداوێكی گەورە تێیدا روویداوە، شوێنێكە بەشێك لە پارچەكانی بوونی حیكایەتنووسی تێدایە. شوێنی قوربانی و جەلاد. جەلادەكان بەروونی دیارن و قوربانییەكانیش كە دەدۆزرێنەوە بەروونی دیارن. هیچ هێزێك لەو نێوانەدا نییە، كەسی سێهەم غایبە، ئەوەی هەیە دوو دونیاییە، دونیایەك كارەساتی بەسەردا هاتووە، دونیایەكیش كارەساتەكەی ئەنجامداوە. هەریەكە لەو دوو دونیایە سەر بە جیهانی تایبەت بەخۆیانن. زمان دەبێتە رەگوڕیشەی حیكایەتەكە و گەڕان بەشوێن دیوە نەبینراوەكەی هەردوو دونیا جیاوازەكەدا. بۆ ئەوەی حیكایەت وننەبێت و نەبێت رووداوێكی رابردوو، حیكایەتنووس، زمان دەكاتە ئەو روناكییەی تا لێیەوە بچێتە ناو تاریكاییەكانی مەرگەوە. خەمی گەورە لە حیكایەتەكەدا ونبوونە. ئەو ونبوونەی بوەتە خەمی حیكایەتنووس، ونبوونێك نییە لەناو رووداوێكی سەر بە كاتێكی دیاریكراودا، ونبوونێكە سەر بە ئێستاش. دەیەوێت كارەساتەكە بكاتە ئاوێنەیەك بۆ بینینی ئێستای هەموو خودێك. بەو جۆرە حیكایەت نانووسێتەوە حیكمەتی تیابێت بۆ مەرگناسی، بەوجۆرە دەینووسێتەوە بیركردنەوەیەك بخاتە ناو دونیای حیكایەتخوێنەوە و لەرێگەی ئاوێنەی حیكایەتەوە خۆی بدۆزێتەوە. جەوهەری چوونە ناو قوڵایی مەرگەكە، گەڕانەوەیە بۆ ژیانێكی سەربەرزانە و ژیانێكی هوشیارانە بە رابردوو و بە روودانی حیكایەت. بەهای حیكایەتەكە لە حەقیقەتی حیكایەتەكەدایە، بەهایەك لە ساتێكی دیاریكراودا روویداوە، بەڵام روودانەكە لە ناوخۆیدا حەقیقەتێكی گەورەی هەڵگرتووە، بۆ حیكایەتنووس پیشاندانی ئەو حەقیقەتە، گەیشتنە بە بەهای حەقیقەتەكە. نایەوێت بۆ بێبەهاكردنی حەقیقەتی حیكایەتەكە هیچ ئەفسانە و جادوگەرێك بكەوێتە رێ، تا دیوێكی بەهای رووداوەكەمان بۆ دەرخات، بەڵكو بە زمانێكی باڵاوە خۆی وەك حیكایەتنووسێكی گەورە بەر لە هەمووان، دەكەوێتە رێ و ئەركی گێڕانەوەی حەقیقەتەكە دەخاتە ئەستۆی خۆی. لەگەڵ ناسینی حەقیقەت و بەهای حیكایەتەكەشدا، دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ناو دونیای پرسیارو گومان. دونیایەك لە رێگەی حەقیقەتی ناو حیكایەتەكەوە بمانخاتە بەردەم بیركردنەوە، تا بتوانین ئەو حەقیقەتەی حیكایەتنووس بۆی هێناوین، چ واتایەكی دەبێت بۆ بینینی خۆمان لەناو رووبەری ژیاندا. لەگەڵ ئەوەشدا زۆر بەروونی رایدەگەینێت ئەو هەرگیز ناهێڵێت ئەو حەقیقەتە ونبكرێت بكرێتە رووداوێكی بێبەهای ناو دونیای مۆدێرن. ناشهێڵێت لە چوارچێوەیەكی دیاریكراودا بمێنێتەوە و تەنها لە دونیای مێژوودا شوێنی هەبێت، بەڵكو دەیگوازێتەوە بۆناو زمان و بیركردنەوە و ئاگایی و دونیای ئەدەب و فیكر. دونیایەك كە لەوێدا باشتر حەقیقەتی حیكایەتەكە و بەهاكەی دەدۆزڕێتەوەو دەبینرێت. دەرككردن بەوەی ئەویتر لە بەهای حەقیقەتی حیكایەت كەم دەكاتەوە، حیكایەتنووس لەرێگەی زمانەوە، دەبێتە ئەویتر و باس لە گۆڕینی بەهای حیكایەت دەكات. ” هەمووشتێك بەرەنگی خۆمان رەنگ دەكەین.” ئەمە زمانی ئەویترە، زمانی ئایدۆلۆژیاییەكە دەیەوێت كۆی رەنگەكانی دیكە لەناو خۆیدا ونبكات. زمانێكە ئایدۆلۆژیای مۆدێرنە بەرهەمیهێناوە، تا لەناو یەك رەنگدا رەنگەكانی دیكە كۆتاییان بێت و بەهای رەنگەكانی دیكە نەمێنێت. حیكایەتنووس لەرێگەی زمانی ئەویترەوە، رووبەرووی حیكایەتەكە دەبێتەوە و ئاگایی پێدەدات ئەگەر نەنووسرێیتەوە زمانی ئایدۆلۆژیای ئەویتر، لە بەهاكان و لە حەیقیەقەتەكەت كەم دەكاتەوە و لەناو رووداودا وێنای دەكات. بۆیە دێت بۆ دەربازكردنی لە رووداوبوون، بەهاو حەقیقەتی حیكایەتەكە دەنووسێتەوە. لەیەك ساتدا بە دوو زمان قسە دەكات، زمانی قوربانی و زمانی ئایدۆلۆژیای جەلاد. زمانە ئایدۆلۆژیاكەی جەلاد هەمیشە هەڕەشەیە بۆ بەرووداوكردنی حیكایەتە گەورەكە و ونكردنی لەناو خۆڵی بیابانەكان. زمانی قوربانیش زمانێكە بۆ گەڕانەوەی جەوهەری حیكایەتەكە. زمانێكە لە شوێنێكدا مەرگ وێنا دەكات و لە شوێنێكی دیكەدا دەبێتە زمانی نەتەوە و باس لە خۆدۆزینەوە دەكات لەناو حیكایەتدا.

“من ناهێڵم

ئەم گریانە هەرگیز رەنگی بچێتەوە

من ناهێڵم

ئەم مردنە ژیان بیری بچێتەوە

من ئەم زوڵمە لەناو شوشەبەندی شیعردا دادەنێم بۆ:

ئەو زارۆكەی دوای چەند قەرنێ‌ دێت.”(11)

بێگومان یەكێك لە هونەرەكانی حیكایەت، گێڕانەوەیە بۆ ئەویتری منداڵ وەك نەوەی سەربە سەرەدەمێكی داهاتوو. منداڵەكان ئەو كائینانەن لەگەڵ دێنە دونیاوە، بە حیكایەتەكان دەسكاری خەیاڵ و بیركردنەوەیان دەكرێت. پەیوەندییەكی بەهێز لەنێوان حیكایەت و منداڵدا هەیە. پەیوەندییەك كە حیكایەت دەبێتە خەیاڵێك بۆ منداڵ، تا لەرێگەی ئەو خەیاڵەوە خۆی و دونیا بەباشی ببینێت. حیكایەتنووس بە دەرككردن بەو پەیوەندییەی حەقیقەتی مەرگێك دەنووسێت و نایەڵێت كۆتایی بە حیكایەتەكەی بێت. جگە لەوەی لە سەرەدەمی خۆیدا حیكایەتەكە لە سیاقە مێژووییەكە جیای دەكاتەوە، بەهەمان بیركردنەوەوە دەیگوازێتەوە بۆ نەوەكانی پاش خۆی بۆ ئەوەی لە بەهای ئەو مەرگە تێبگەن. نە دەیەوێت لەبیرچێتەوە، نە دەیەوێت زەمەنەكان لە حیكایەتەكە بەهێزتربن. باڵادەستییەك بۆ حیكایەت دروستدەكات بیخاتە ناو كۆی زەمەنەكانەوە و نەوە دوای نەوە، ئەم حیكایەتە بەبەشێك لە بینینی خۆیان بزانن. حیكایەتی _ئەنفال_ وەك حیكایەتێكی گەورەی پڕ بەها، بۆ حیكایەتنووسێكی وەك (شێركۆبێكەس) گەڕانە بەشوێن حەقیقەتی بووندا. بوونێكە لەرێگەی نووسینەوەی مەرگەوە، ماهیەتی ژیان دەردەخات بۆ سوبێكت و نەتەوە. ئەگەر حیكایەتی _نەورۆز_ بۆ پیرەمێرد هەوڵێك بێت بۆ كۆكردنەوەی نەتەوە تا لەبەردەم نەتەوەكانی دیكەدا ببێتە خاوەن حیكایەتی خۆی، حیكایەتی _ئەنفال_ بۆ (شێركۆ بێكەس) ئەو حیكایەتەیە تا هەموو دونیا لەبەردەم نەتەوەی كوردا، گوێگربێت و حەقیقەتی حیكایەتێك ببینێت و ببیستێت، كە بوویە رووبەرێك بۆ بەرگریكردن و بەهادان بە ژیانێكی شكۆمەندانە بۆ نەتەوە. حیكایەتی ئەنفال هێز دەبەخشێت بە نەتەوە لەبەردەم هەموو مەرگێكدا رابوەستێت و بەرگری لە ژیانێكی سەربەرزانە بكات. هێزی نەتەوە و چەمكەكانی ئازادی و ماف و سەربەخۆی و مانەوە لەناو ژیاندا، لە حیكایەتی ئەنفالدا، لە ناو دەقەكەی حیكایەتنووسدا فەزایەكی فراوانیان داگیركردووە. حیكایەت دەبێتە ئەو وێستگەیەی ئیدی جارێكی دیكە نەتەوە هەڵسێتەوە سەرپێ‌ و لەرێگەی حەقیقەتی مەرگێكی دەستەجەمعییەوە لە خۆی و لەویتری دەرەوەی خۆی بڕوانێت و هەست بەشكۆیەك بكات، كە سڕینەوە نەیتوانیووە لە ژیان دەری بكات و لەبەرامبەر ئەو هەوڵی سڕینەوەیدا بۆ بونیادنانی سوبێكتێكی نوێ‌ و نەتەوەیەكی نوێ‌ هەوڵدەدات. نووسینەوەی ئەم حیكایەتە، كردنی بە روانینێك بۆ بینینی حەقیقەتێكی بەبەها، تەنها ئەركی كۆكردنەوەی نەتەوە نییە لە دەوری خۆی، بەپێی دەقەكە، دروستكردنی دونیایەكی نوێ‌ و مرۆڤێكی نوێیە كە ویستی هێز و ئیرادەی بۆ ژیان گەورەترە لە ویستی مەرگ. مەرگ ئەو ترسە نییە نەتەوە لەبەردەمیدا دەست لە بوون و شوناس و كلتووری خۆی هەڵگرێت، حیكایەتی مەرگ ئەو حەقیقەتەیە بەها بە ژیان دەداتەوە. (شێركۆ بێكەس) دەیەوێت حیكایەتی ئەنفال بەسەر زەمەنەكاندا تێپەڕێت و، ببێتە چیرۆكێك نەوە دوای نەوە لێیەوە لە بوونی خۆیان بڕوانن و ئەویتری دەرەوەی خۆشیان بناسن.

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

_(1)_ محەمەد هەریری. میژووی كورد نەورۆز، بەخاتر جەمییەوە شاباشی بێگانە.

_(2)_نوروز ایین های مختلف ان گزشت و اكنون. ص، تاریخ، فردا.

_(3)_ تاریخچ پیدایش نوروز. ص، تاریخ، فردا.

_* ئەمە ئەو تەقسە نوێییەی نەورۆزە، لەسەردەمی پیرەمێردەوە دەست پێدەكات.

_(4)_ محەمەد رەسوڵ هاوار، دیوانی پیرەمێرد. نشر سنندج، كانی كتیب. 1397 لا118

_(5)_ هەمان سەرچاوەی پێشوو لا119

_(6)_ هەمان سەرچاوەی پێشوو لا118

_(7)_ پێشڕەو محەمەد. تۆفانێك لە بەهەشتەوە هەڵدەكات دەروازەیەك بۆ هزری فاڵتەر بنیامین. ناوەندی رەهەند چاپی یەكەم 2019 لا15

_(8)_ شێركۆ بێكەس. گۆڕستانی چراكان. ناوەندی بڵاوكردنەوەی نیشتیمانی، سنە.1394 لا13

_(9)_ هەمان سەرچاوەی پێشوو لا 17

_(10)_ هەمان سەرچاوەی پێشوو لا 23