کلیلی حکومەتی داهاتووی عێراق لە نێوان ئێران و ئەمریکادا
ئێران بەهەموو هێزی سیاسی و نفوزی خۆیەوە ، لەم هەڵبژاردنەی عێراقدا بەشدارە، چونکە دەزانێت نەک هەر بۆ عێراق ، بەڵکە بۆ ئێرانیش چارەنووسسازە . پێکهێنانی حکومەتێک لەبەغدا نزیک لە ئێران بێت، لە ستراتیژی ئێراندا دەکاتە پاراستنی خۆرئاوای ئێران لەهەموو ئەو ئەگەر و مەترسیانەی کە هەمیشە لە خۆرئاوای وڵاتەکەیەوە توشی دەبێت .
بۆ ئەمریکا و سعودی عەرەبیش، لەم هەڵبژاردنەدا هەمان بۆچوونەکەی ئێرانیان هەیە، بەڵام بەدیووە ستراتیژیەکەی خۆیاندا، بوونی حکومەتێکی سەر بە سیاسەت و دیدی ئەمریکا لەناوچەکەدا، مانای دابڕانی ئێران دەکات لە سوریا و لە هەمان کاتدا قایمکردنەوەی پێگەی ئەمریکایە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، کە لەماوەی ڕابردوودا بەتەواوی لاواز و سست بووە.
هێزە عێراقیەکان لەنێوان ئەمریکا و ئێراندا
ڕیهانی ئەمریکی – سعودی بەتەواوی لەسەر حەیدر عەبادییە بە پلەی یەکەم، لە پلەی دووەمدا لەسەر ئەیاد عەلاوییە کە ناتوانێت جێگەی پەسەندی زۆرینەی شیعەی عێراقیەکان بێت، ڕیهانی ئێرانیش لەسەر هەریەک لە هادی عامری و نوری مالیکییە،. کە دوو هێزی سیاسی و سەربازی ( حەشدی شەعبی ) گرنگن لەناو زۆرینەی شیعەدا.
بردنەوەی عەبادی (لیستی نەسر ) ئینجا سەدر ( لیستی سائیرون) بۆ ئێرانیەکان جێگای نیگەرانیەکی گەورەیە، چونکە بەپێی نزیکایەتی نوێیان لە ئەمریکا و سعودیە هەروەها دوورکەوتنەوەیان لە ئێران، دەبێتە مایەی دروستبوونی پشێووی دوای هەڵبژادنەکان لە لایەن ئێرانەوە چونکە هەرگیز ئێران ڕازینابێت بەتەنها حکومەتێکی دوور لە تاران لەبەغداد پێکبهێنرێت، مەگەر ئەوەی توانیان زۆرینەی دەنگەکان بەدەست بهێنن کە ئەمە مەحاڵە.
بردنەوەی مالیکی ( لیستی دەوڵەتی یاسا ) و هادی عامری (ئیئتلافی فەتح) بە پێکهاتن لەگەڵ عەمار حەکیم ( لیستی حیکمە ) کە هێشتا لەنێوان ئێران و سعودیەدا یەکلانەبۆتەو ، بەڵام گوێڕایەڵی مەرجەعیەتی شیعەیە، ئەمانەش مەترسین بۆ ئەمریکا و سعودیە، ئەمریکا ئەگەر بە شەڕیش بووە ناهێڵێت ئەو پێکهاتە نزیکانە لە ئێران، بەتەنیا حکومەت پێکبهێنن
ئەمریکا لە دروستکردنی حکومەتەکانی ڕابردوودا، جۆرێک لە تەوافقی لەگەڵ ئێراندا ئەنجامداوە بۆ دروستکردنی حکومەتەکانی بەغدا، بەڵام لەم حکومەتی پێنجەمەدا، بە تەوافقیش هەر دەکرێتە دەرەوەی مەڵبەندی بڕیاری عێراقی و کۆتایی بە نفوزی سیاسی و ستراتیژی دێت لەهەر یەک لە سوریا و عێراقدا. بۆیە ئەمجارەیان بە تەوافقیش لەقازانجی ئەمریکادا نیە و قبوڵی ناکات ئێران بەشەریکایەتی لەگەڵ ئەمریکادا حکومەتی عێراق پێکبهێنێت.
ڕۆڵی سونەکانی عێراق
سونەکان لە عێراقدا ئەو پێگە و ڕۆڵە گرنگەیان نەماوە، بتوانن بەڵانسی سیاسی لەناو حکومەتی داهاتوودا ڕابگرن. بۆیە لەم هەڵبژاردنەدا ئەوەندەی بایەخ بە ئەنجومەنی پارێزگا سونەکان ( موسڵ ، کەرکوک ، رومادی ، تکریت ، بەعقوبە) دەدەن، قورسایی خۆیان بۆ پارلەمانی عێراق بەکارناهێنن،دەیانەوێت لەڕێگەی بردنەوەی پارێزگاکانەوە، هێزی فشاری خۆیان دروستبکەنەوە. نەک لەڕێگای پارلەمانەوە .
تاڕادەیەکیش پاڵپشتی دەرەکی گەورەیان نەماوە بەهۆی ناکۆکیەکانی نێوان سعودیە و قەتەرەوە هیچکام لەو دوو وڵاتەش بەو بایەخە زۆرەی ساڵانی ڕابردووەوە پشتیوانی لە هێزە سونیەکانی عێراق ناکەن لەم هەڵبژاردنەدا .بگرە سعودیەکان زیاتر پشتیوانی لەو هێزە شیعیانە دەکەن کە سعودیە خەرقی کردوون. ئێرانیش تا ئێستاکە لە کوردە سونەکان ، هیچ نزیکایەتیەکی لەگەڵ عەرەبە سونەکاندا بۆ دروست نەبووە.
ڕۆڵی کورد لە بردنەوەی کلیلەکەدا
بەپێی بانگەشەی هەڵبژاردنەکان و بەرنامەی لیستەکان بێت . کورد ناتوانێت کاریگەریەکی ئەوتۆی هەبێت لە دروستکردنی حکومەتی پێنجەمی عێراقدا. بەدەر لە خراپی ئەدا و مەلەفەکانی گەندەڵی و ناعەدالەتی لەلایەن هەردوو هێزی هاوپەیمانی کوردی لەبەغدا ( پارتی و یەکێتی ) لەهەڵبژاردنەکانی پێشوودا ، زۆرینەیەکی کوردیان هەبوو کە بەهەموو خراپەکانیانەوە ئەو یەکدەنگی و یەک گوتاریەی هەیانبوو لەبەغدا ( ئەگەر بەقازانجی زۆرینەی هاوڵاتیانی کورد خۆیدا نەشکایەوە ) بەڵام پێگەی کوردی کردبوویە ژمارەیەکی قورس لە هاوکێشەی دروستکردنی حکومەتەکانی عێراقدا . لەهەر چوار حکومەتەکەی ڕابردوودا کورد دەنگی یەکلاکەرەوەی هەبوو ، بەپێی یەکگوتاری و دواتر ژمارەی کورسیەکانی ، کورد توانیبووی قسەی فەسڵکاری هەبێت لە دروستکردنی حکومەت لەبەغدا .
بەڵام لەم کاتەدا کورد ، کە دووچاری شکستی سەربازی ، ئابووری ، سیاسی ، ئیداری بووە .ئەم شکستانە گوتاری یەکگرتووی کوردی پەرت کردووە . ئەم پەرتبوونەش لەهێزی کورسیەکانی کورد لەبەغدا کەمدەکاتەوە . ناهێڵێت ببێتەوە بە ژمارەیەکی قورس . بۆیە پێدەچێت لە پاش هەڵبژاردنەکان ، زۆرترین هاتووچوونە مەکوکیەکانی هێزە سیاسیە براوەکانی عێراق ، ئەمریکی و ئێرانیەکان بۆ هەرێمی کوردستان بێت . لبۆ ئەوەی دوو داوا لەکوردبکەن . داوایەکیان یەکڕیزی و یەکخستنی گوتاری کورد بێت لەبەغدا . ئەو داواکاریەش لەپێناو کورد خۆیدا نیە ، بەڵکە بۆ یەکلاکردنەوەی حكومەت دەبێت لەنێوان ئەمریکا و ئێراندا . داوای دووەمیان بۆ دانەپاڵ یەکێک لەو بژاردەیەی نێوان ئەمریکا و ئێران بێت کە بۆ کوردی پێشنیاردەکەن
کورد دەتوانێت چی دەستبکەوێت ؟
عەبادی باش دەزانێت لەهەموو کوردستاندا قاچی کورسیەکیش بەدەست ناهێنێت نەخوازەڵا کورسیەکی کوردی عەبادیانە لە هەرێمدا . بۆیە هاتن و بەشداریکردنی لەهەڵمەتی هەڵبژاردندا لە سلێمانی و هەولێر بۆ بردنەوەی کورسی نیە ، بەڵکە بۆ بردنەوەی هاوپەیمانی دوای هەڵبژاردنە لەگەڵ کورددا .
ڕاستە کورد زەربەیەکی کوشندەی خواردووە لە پاش فەشەلی ڕیفراندۆمەوە بەڵام ئەمەش ناکاتە کۆتایی کورد لەعێراقدا، چونکە عێراقی پاش کۆمارەکەی سەدام جیاوازە لە عێراقەکانی ڕابردوو و عێراقی سەدام، تا هاوکێشەی سیاسی و نفوز لە نێوان زلهێزەکاندا هەر بە ناهاوسەنگی بمێنێتەوە، وە عێراقیش عێراقی ئاژاوەکانی تایفی ( شیعە و سونە ) و قەومی ( کورد ، عەرەب ، تورکمان ) بێت، لەناو پرۆسەی هەڵبژاردن و دروستکردنی حکومەتەکانەوە کورد دەتوانێت هەستێتەوە و بەخێرایی بگەڕێتەوە دۆخەکەی جارانی خۆی.بەڵام پێویستی بە دۆزینەوەی سەرکردایەتیەکی نوێ هەیە، بۆ بەڕێوەبردنی مەلەفی کورد لەبەغدا، هەروەها سیاسەت و گوتارێکی نوێی پێویستە تا مخاتەبەی هێزە سیاسیەکانی عێراقی پێبکات، لەو دوو گۆڕانکارییەوە کورد دەتوانێت گوتاری خۆی یەکبخاتەوە ، لەستراتیژدا پێکەوە لەبەغدا تەبابن، لەتاکتیکدا ئاساییە هەر لایەنە و لەئاوازێک بخوێنێت، بوژانەوە و گێڕانەوەی پێگەی کورد لەبەغدا دەبێتە دەستکەوتێکی سیاسی، ئابووری، مەعنەوی گەورە .بەڵام بەدید و تێروانینێک جیاوازبێت لە دیدی شەست ساڵی ڕابردووی کورد کە لە بەرانبەر عێراقدا بەکاریهێناوە .
کورد گەمەکە چۆن دەکات ؟
تێوەگلان لە گەمەی ئیگۆر سیچین، ترسناکترە لە گەمەکانی بێرنارد هێنری لیڤی، هیچ نەبێت لیڤی تەنیا بزوێنەر و هاندەرێکی گەڕۆک بوو نەیدەتوانی بڕیاری سیاسی لەسەر ئاستی جیهانی دروستبکات، بەڵام سێچین تەواو لە ناوەڕاستی بڕیارە سیاسیەکاندایە تەنانەت لە هەندێك حاڵدا پێی دەگوترێت وەزیری دووەمی دەرەوەی ڕوسیا .
کڕین و فرۆشتنی نەوت و غاز و بۆریەکانی، لە نێوان کورد و روزنێفت ( ئیگۆر سێچین ) دا وریایی و لێزانی و شارەزاییەکی گەورەی دەوێت، کورد وەک سیاسەتە نەوتی و ئابووری و ئیقلیمیەکانی پێشووی بە هەوەس و میزاجەوە ناتوانێت لەگەڵ سێچیندا پەیڕەوی بکات، چونکە مەترسی گەورەی بەدوادا دێت، تێوەگلان لەسیاسەتی ڕوسیەوە وەک تێوەگلان نیيە لە سیاسەتی ئەمریکی دوو دنیا و دوو ڕێباز و دوو ئامانجی جیاوازیان هەیە، بۆیە ئەم ئەزموونە نوێیەی کورد لەگەڵ ڕوسدا دەبێت دیقەت و سەلیقەی زۆر کارامەیان بۆی هەبێت.
فرۆشتنی بۆری کورد – بەندەری جیهان ، سەرچڵیەکی ئازایانەیە بە مەرجێک هەموو دەرئەنجام و لێکەوتەکانی بە ووردی لە بەرچاو گیرابێت.
گەمەکەی سێچین !
ئیگۆر سێچین کەبە عەڕابی سیاسەتی نەوتی ڕوسی ناسراوە، بەڕێوەبەری جێبەجێکار و سەرۆکی کۆمپانیای زەبەلاحی ڕوزنەفتە، یەکێکە لە سیاسیە هەرە نزیکەکانی سەرۆکی ڕوسیای فیدڕاڵ ڤلادیمر پوتین، ئەم دوو هاوڕێیە لە سەردەمی ئەندامبوونیان لە دەزگای کەی جێ بێ دا پێکەوە هاوکار و هاوڕابوون هەتا ئەمڕۆ .
سێچین دەرگای گرەوەکانی پوتینە لە جیهاندا کە بە پشتی ئەو لێشاوە داهاتەی لە فرۆشی نەوت و غازی ڕوسیاوە سێچین دەیخاتە بەردەستی پوتین،. پێگەی ناوخۆی پوتین بەستراوەتەوە بەو خزمەتگوزاری و بیمەکردنەی ژیانی خەڵکی ڕوسیاوە کە بەهۆی داهاتی نەوت و غازەوە پێشکەشی دەکات، لە دەرەکیشدا سێچین ئەو پارەیە بۆ پوتین دابین دەکات کە توانا سەربازیەکانی ڕوسیا و هێزە ستراتیژیەکانی پێ نوێ بکاتەوە .
لەم دوو دانوستانەوە، پوتین و سێچین تەواوکاری یەکتر و یەک سیاسەت و یەک دیدی ڕوسین بۆ ناوخۆ و دەرەوە .
بوری نەوتی کوردی فرۆشراو بە سێچین مانای داکوتانی پێگەی ڕوسی بە درێژایی ئەو بۆریەدا،. شەرعیەتی پاراستنی بۆریەکە لە لایەن ڕوسیاوە، دەکاتە دابەزاندنی هێزی ڕوسی لە هەرێمی کوردستاندا هەرچەندە بەغداد ئەو ئاڵوێڵەی نێوان ڕوس و هەرێمی کوردستانی بەدڵ نییە، بەڵام بەپێ هاوپەیمانی ئێران و ڕوسیا کاریگەری ئێران لەسەر بڕیارەکانی بەغداد، حکومەتی عێراقی نەیتوانیووە بە ڕاستەوخۆیی ناڕەزایەتیەکانی بۆ پەیوەندی نەوتی کورد و ڕوس نیشان بدا، بێدەنگی هەڵبژاردووە .
ئایا ئەمریکاش بێدەنگ دەبێت ؟
ئەمریکا بەو سەفقە نەوتی و سیاسیەی کورد و ڕوس قەڵس دەبێت، بەتایبەتی لە پارتی دیموکراتی کوردستان کە سیاسەتی نەوتی هەرێمی لە ژێر دەستدایە، دەربڕینی قەڵسیە ئەمریکیەکە هەتا ئێستا دیار نییە، ڕەنگە ئەوەش پەیوەندی بە هەڵبژاردن و کۆتایی هێنان بێت بە پێکهێنانی حکومەتی عێراق لە بەغدا، لە پاش ئەو گرێکوێرەیەوە بەرخودی ئەمریکیەکان بەرانبەر هەولێر دەردەکەوێت بەڵام تازە هەڵوەشاندنەوەی ئەو ڕێکەوتنەی هەولێر و سێچین بەستراوەتەوە بە ئیرادەی مۆسکۆوە، شەخسی پوتین دەبێتە خاوەنی بڕیاری یەکلاکەرەوەی لەئەگەری ناڕازی بوون یان بەرخود وەرگرتنی ئەمریکادا، ئەمەش قەیرانە چاوەڕوانکراوەکەیە لە نێوان ڕوس و ئەمریکادا لەسەر نەوت و خاکی کوردستان.
ئەمریکا و ئێران چییان پێ دەکرێت ؟
لە ئەگەر سەرکەوتن و بردنەوەی نفوزی ئێرانیدا بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق، ئەمریکا دەتوانێت عێراق بخاتە لیستی ڕەشەوە بە تۆمەتی پشتیوانی لە ئێرانی ماریق، حکومەت و گەلی عێراق بخاتە ناو بازنەی ئەو وڵاتانەی ئابڵۆقەی ئابووری دەدرێن لەل ایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانیەوە، ئابڵۆقەدانی عێراق بە تایبەتی بێبەشکردنی لەو بەخشین و کۆمەکانەی ئەمریکا لە ڕێگای سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانکی نێودەوڵەتی کە لەژێر هەژمی ئەمریکادان و عێراق بەردەوام پێویستی بەهاوکاریەکانیانە بەتایبەتی بۆ ئاوەدانکردنەوەی موسڵ و شارە وێرانبووەکانی تر، دەرکردنی عێراق لەو بەخشین و هاوکاریانە قەیرانێکی گەورەی دارایی و ئابووری بۆ عێراق دروست دەکات کە ڕەنگە بەهۆیەوە فەوزا و ئاژاوەیەکی ترسناک لەسەرتاسەری عێراقدا دروست بێت.
ئەگەر هاتوو حکومەتەکە بەپێی نفوز و لایەنگیری ئەمریکا دروست ببێت، ئێران بە هاوکاری ڕوسیا لە هەرێمی کوردستانەوە کە پێگەی سێچین – ڕوزنێفتی تیادا قایم دەبێت، لە باشوورەوە ( پارێزگا شیعەنشینەکان ) ئێران دەتوانێت ئەو حکومەتە موالی بە ئەمریکا و سعودیە بخاتە گێژاوێکی ترسناکەوە، بەپێی ئەوەی ئێران لە هەموو جومگە هەستیارەکانی حکومەت و ئیدارەی عێراقدا پێگە و کەسی خۆی هەیە، تەنانەت لە سوپای عێراقدا کە ئەمریکا بە چەک و ڕاوێژکاری سەربازی و پارەی ئەمریکی دروستی کردووە، ئێران باڵا دەست ترە لە ناو سوپای عێراقدا تا ئەمریکا.
ئێران لە توانایدایە ئەو سوپایە و حەشدی شەعبی دژ بە حکومەتە موالی بە ئەمریکا و سعودیەکە توشی شەڕێکی فەوتێنەربکات، خراپتربێت لە شەڕی داعش .
هەرکامیان زاڵ بێت بەسەر ئەو حکومەتە داهاتووەدا لایەنەکەی تریان دژایەتی توندی دەکات، ناهێڵێت بە ئاسانی و بێ قەیران چوارساڵەکەی بگوزەرێنێت، لە باشترین حاڵەتیشدا ڕەنگە هەڵبژاردنی پێش وەختە لەعێراقدا ڕووبدات ئەگەر ئەمە باشترین بەرخودی ئارامانەی هەریەک لە ئێران و ئەمریکا بێت لەپێناو پاراستنی ژیان و ماڵی هاوڵاتیانی عێراقدا کە ئەگەرێکی دوورە.
کورد چی پێدەکرێت ؟
کورد تا ئەم ساتە لەحاڵێکدایە ، هەردوو سەری بۆ زیانە . حەکیمێکی سیاسی باشی نیە بتوانێت بەڵانسی هەردوو بەرە بە قازانجی کورد یەکلابکاتەوە . لەهەمان کاتدا پتەوکردنی پەیوەندی بەڕوسیاوە ناخودئاگا ، کورد دەخاتە بەرەی شیعە و ئێرانەوە . لێرەدا ڕۆڵی حیكمەتی سیاسی دەردەکەوێت کە سیاسەتی کوردی نێوەندگیریەکی جارانی وەربگرێتەوە کە جەلال تاڵەبانی پەیڕەوی دەکرد و لەسیاسەتی کوردیدا دایهێنابوو . لەو سیاسەتەوە هەرلایەک بیبردایەتەوە بەقازانجی کورد دەشکایەوە . لەناو ئەم شەڕە چاوەڕوانکراوەی دوای هەڵبژاردنەکانی عێراقیشدا کورد دەبێت شەریکی براوەکان بێت ، ئیتر ئەو براوەیە کامەیە کە کورد بە سەلیقە و وریایەوە پێشبینی دەکات ، ئەمەیان لە ئەستۆی هەموو حیزبەکانی کوردستانە کەنابێت بهێڵن تاکڕەوی زاڵ بێت بەسەر سیاسەتی کورددا لە بەغدا .
نووسینی :هونەر تۆفیق
