لەم چەرخەدا، ئێمە ڕووبەڕووی دوو دیاردەی مەترسیدار دەبینەوە، كە خۆی دەبینێتەوە لەم خاڵانەی خوارەوە:یەكەم: نەمانی ئاسایشی كار و ئابووری و دڵنیایی كۆمەڵایەتی.
دووەم: تێكچوونی سروشتی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی، دەروونی، سۆزداری و خێزانییەكان.
ئەم دیاردانە گرێدرا و بەرهەمهێنراون و ناتوانین لە دەرەوەی لێكەوتەكانی كرۆكی بونیادی سیستەم و مۆدێرنیتە و دۆخی سیاسی، ئابووری، كولتووری و كۆمەڵایەتی، تێیان بگەین.
” پرۆلیتار هیچ موڵكیەتێكی نییە، بۆیە چیتر هیچ شتێك پەیوەندی ئەو بە ژن و مناڵەكەیەوە لەگەڵ پەیوەندییەكانی خێزانی بۆرژوازی كۆی ناكەتەوە.” … ”بۆرژوازییەت هەموو پەردەیەكی سۆزداری (عاتیفی) لە خێزان دادڕی، پەیوەندی خێزانیشی كرد بە پەیوەندی پارە.” (مانیفێست، ١٨٤٨)
ئەم هەڵێنجانەی كرۆكی پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و سۆزدارییەكان لە لای ماركس و ئەنگلس، نزیكەی دوو سەدە پێش هەموو ئەو توێژینەوانە دێت، كە ئاماژەمان پێ كردوون. هەروەها نزیكەی دوو دەیەش پێش سەرەتای نوسینەوەی مێژووی پەیوەندییەكانی ژن و پیاو دێت، كە لە دوای ساڵی ١٨٦٠ دەسپێدەكات، لە بەشی یەكەمدا خرایەڕوو؛ ناوەرۆكی ئەو خەمە جڤاكییە و زیندوویەتی فەلسەفە و میتۆدی هیومانیستیی ئەوان بوو كە توانی درك بە زۆر كەلێن و قەیرانەكانی كۆمەڵگە بكەن. ئەمرۆ زیاتر لێكەوتەكانی دەبینین و رۆژانە بەردەرگەی لێگرتووین.
هەموو ئەو توێژینەوانەی دوای ئەوان دێن و لێرە باسمانكردووە لە دەرەوەی كاریگەری ئەو فەلسەفەیە هیومانییەدا نییە. لەگەڵ ئەوەشدا نابێت ئەوەشمان بیربچێت ماركس هەم وەك فەیلەسوفێكی هیومانستی هەم وەك سۆسیۆلۆگێكە هەر بۆیەش ناتوانین بچینە دەرەوەی ئەو، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی وەك مۆرگان دەڵێت: ”داری ژیان هەمیشە سەوزە و تیۆریش خۆڵەمێشی” یە.
لەو بارەیەوە هەردوو نووسەر و سۆسیۆلۆگ ” گای” و ”زیگمونت باومان” كۆمەكی زۆرمان دەكەن .
پەیكەری ئابووری و لێكەوتەكانی لەسەر پەیكەری ژیانی كۆمەڵایەتیمان
دەبینین نزیكەی سەدەیەكە گۆڕانكاریی گەورە بەسەر پێگەی كرێكار و رۆڵی لە كەرتەكانی بەرهەمهێنان و ژینگەی كار لە خۆرئاوا و تەواوی جیهان دروستبووە. پاشەكشەی هەلی كار لە كەرتە گەورەكانی پیشەسازی و هاتنی تەكنەلۆژیای تازە و دروستبونی قەیرانەكان و فەرزكردنی مۆدێلی لیبراڵیەتی نوێ و لەشكری بێكاری و پەراوێزخراوەكان رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر هەڵدەكشێنێت و فراوانتری دەكات.
تێگەیشتن و شیكردنەوەكان لە ئاستی هزری و تیۆری بەردەوام بووە نەوەستاوە، لەبەرامبەر دروست بوون و هاتنەپێشی واقیعی نوێ، ئەمەش بەشێكە لە سروشتی ململانێكان و پەیوەندی دیالەكتیكی نیوان تیۆر و واقیع .
هەڵكشانی جیاوازییە چیناتییەكان و دروستبوونی دیاردەی پەراوێزخستن و لێكەوتەكانی لەسەر باری كۆمەڵایەتی، بەردەوام جێگای مشتومڕ بووە. یەكێك لەوانە ”گای ستاندنغ” مامۆستای زانكۆ لە بەریتانیا لە ساڵی ٢٠١١ بە ”پریكاریات” ناویان دەهێنێت. یەكەم جار ئەم وشەیە دەچێتە فەرهەنگی زمانی ئینگلیزی بەشێوەیەكی فەرمی لە ساڵی ٢٠٠٤ دەبێت. یەكەم كتێبیش لە لایەن گای( Guy Standing) ، بە ناوی The Precariat/The New Dangerous Class/London, 2011 بە دروستبوونی چینی كرێكاری تازەی مەترسیدار بە ”پریكاریات” ناویان دەبات بڵاو دەبێتەوە. پریكاریا، ئەوانەن كاری هەمیشەییان نییە و بە دۆخی سەختی هاوچەرخی كار و نا سەقامگیریی ئاسایشی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی گوزەردەكەن، ئەمەش وایكردووە ڕووبەڕووی نائومێدی و توڕەییەكی گەورە ببنەوە، لە ئاستی كۆمەڵایەتی و دەروونی و سیاسیدا.
لەو بارەییەوە تێگەیشتنی جیاواز هەیە، ئایا پریكاریا تاچەند چەمكێكی زانستییە؟ ئایا هەر چینی كرێكار نییە لە دۆخێكی خراپتری تازە وەك بەرهەمی سەردەمی نیولیبرالیزم و نەمانی هیچ سنورێك لەبەردەم هەرەشەكانی سەرمایەداری بۆسەر ژینگەی كار و ژیان و بەها مرۆییەكان؟ لێكەوتەكانی لە دروستبوونی نائومێدی و باری دەروونی و تورەیی لە غیابی بینین و خوێندنەوەی ئەم بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە لە ئاستی سیاسی و حزبی و هزرییەوە لە كن چەپ و هێزە ئازادیخوازەكان و مانەوە لە دۆخی بەر لە فۆرمەلەبوون .
لەو سەردەمەدا، ناسەقامیگری و غیابی هەموو دڵنیایەكی ئابووری و كۆمەڵایەتی رۆژ لە دوای رۆژ لە هەڵكشاندایە، بەدوای خۆیدا، دروستبونی بزووتنەوەی ناڕەزایەتیی كۆمەڵایەتیی نێونەتەوەییی نوێ هاتووەتەكایەوە، كە لە دوو ساڵی رابردوو لە میانەی زنجیرەیەك وتار، شوناس و ژینگە و جیاوازییەكانی لەگەڵ بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانی سەدەكانی رابردوو، خستومەتەڕوو، لێرەدا جێگای نابێتەوە.
ژینگەی كار و ژیانی كۆمەڵایەتی لەم ناوچەیەدا
لە وڵاتانی خۆرهەڵات وجیهانی سێیەم، بەتایبەتی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست و عێراق و كوردستان دۆخەكە زۆر لەوە ئاڵۆزتر و فرە قەیرانترە بۆ چینی كرێكار و زۆرینەی هاوڵاتییان. ئەگەر لە خۆرئاوا جۆرێك لە ژیانی دامەزاروەیی و سەقامگیری مابێت و مافەكانی كرێكاران بەشێكی جێگیر كرابێت بەهۆی تێكۆشانی هێزە چەپ و سەندیكاكان، ئەوا لەم ناوچەیە هیچ یەك لەمانە بوونی نییە. كرێكار لە كەرتی تایبەت رۆژانە شكۆی مرۆیی و بەهاكانی وردوو خاش دەكرێت،هۆشیارییەكی وەهای ساختەش دروستكراوە نابێت بابەت لە ژیانی سیاسی و میدیایی لەناو فەزای گشتیدا.
ئەگەر وێنەگەورەكە وەك خۆی ببینین لەجەوهەردا شتێكمان نییە بە ناوی كەرتی تایبەتی رێكخراو، ئەوەی هەیە دەتوانین ناوی بنێن ”كەرتی كەسی”یە واتە سەرمایەدار و خاوەنكارەكان خۆیان یاساكانی كار دادەنێن لە شوێنەكانی كاردا، وەك كاڵایەك پر بە باڵای خۆیان دای دەتاشن. ڕەوشی كرێكارانی كەرتی تایبەت لەم دۆخەدا، جۆرێكە لە كۆیلایەتی تازە، یا كۆیلایەتی لە ژینگەی كاری تازەی بەرهەمهێناوە. ئەگەر لە ئاستی چوارچێوەی یاساییش بەشێك لە مافەكانی كرێكاران دانی پێدانرابێت بەڵام لە باری واقیعی ژینگەی كاردا هیچ زەمینەیەكی جێبەجێكردنی یاساكان دروستنەكراوە و دەسەڵاتی جێبەجێكردن حكومەت بەقەد ئەوەی رۆڵی دەسەڵاتی پاسەوانی سنور دەبینێت ژینگەی كاری وەك بازاری ئازاد جێهێشتووە بۆ بەرژەوەندی خاوەنكارەكان.
ژینگەی كاری (كرێكارانی مێینە و بیانی)
بۆ كرێكارانی مێینە چەند بار دۆخەكە سەختر و خراپترە، بەجۆرێك جگە لە هەڵاواردن لەسەر بنەمای جێندەری بە پێی راپۆرتەكان زۆرینەیان ڕووبەڕووی دەستدرێژی سێكسی و هەراسانكردنیش دەبنەوە و وەك بوكەڵەیەكی سێكسی تەماشادەكرێن سەرباری چەوساندنەوەیان لە دۆخە گشتییەكەدا .
بۆ كرێكارانی هاوردە (بیانی) قوڕەكە زۆر خەستتر دەبێتەوە، ئێمە رۆژانە دەبینین چۆن وەك كۆیلە مامڵەیان لەگەڵ دەكرێت و لەماڵ و شوێنەكانی كار پاسەپۆرتەكانیان دەستی بەسەردا دەگیرێت و لە نێوان كۆمپانیاكان، بە چەندین دەست دەفرۆشرێنەوە، وەك كاڵاكانی تری بازار.
دەتوانین لە زۆر لایەنی تر و بە فراوانی و وردی لێكدانەوە بۆ ئەم دۆخە گشتی و تایبەتییە و گۆرێنی پەیكەری ژیانی ئابوری و كۆمەڵایەتی بكەین لەسەر چارەنووسی مرۆڤایەتی، بەڵام لێرەدا فۆكسمان لەسەر لێكەوتەكانیەتی لەبارەی چارەنووسی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و ژیانی دەروونی و سۆزداری لە ژێر كاریگەری ئەم دۆخەدا.
لە كوردستان ئامارەكان رێژەی بێكاری بەتایبەتی لەناو گەنجان بە ٢٥% بۆ ٣٠% دیاری دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوانەی لە كاردان و كاریان دەست كەوتووە رۆژانە لە ژینگەیەكی نا ئارام و بەبێ بوونی هیچ ئاسۆیەك و لایەنی كەمی دڵنیایی ئابوری و كۆمەڵایەتی ژیانی رۆژانەیان ئەزموون دەكەن، تەنانەت هیچ سوكنایییەك شك نابن و ناتوانین پێشبینی بكەین سبەینێ لەسەر كارەكەمان بەردەوام دەبین یان دەردەكرێن، یاخوود كاتەكانی كاركردنمان چەندێك زیاد دەكات لەگەڵ دابەزینی مووچەكانمان.
لە دوای قەیرانە ئابووری و داراییەكانی هەرێمی كوردستان لە دەیەی رابردوو تا ئەمرۆ پڕوشكی ناسەقامگیری ژینگەی كار و ژیانی كۆمەڵایەتی لەناو هەزاران گەنج و دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگەكان پەڕیوەتەوە بۆ ناو زیاتر لە یەك ملیۆن كرێكارانی كەرتی گشتی ( فەرمانبەران و خانەنشینان) بەهۆی دابەشنەكردنی مووچە و ڕاگرتنی پلە بەرزكردنەوەیان، ئەوانیش ئەوەی پێشتر دڵنیابوون لە وەرگرتنی مووچەكانیان لە كۆتایی مانگ، كۆتایی هات.
سەردەمەكە تەواو گۆڕاوە بەرەو ئاوابوون و نەمانی هیچ دڵنیاییەك بۆ كار و ژیان و مووچە و بیمە كۆمەڵایەتییەكان لە كەرتەكانی گشتی و تایبەتی.
بە پێی ئامارەكان هیچ سەردەمێك بەقەد ئەم چەرخە ژمارەی بێكاری و گرێبەستی كاركردنی كاتی و كاركردن بەشێوەی (نیوەكار _ بەشەكار _ بە كاتژمێر) لە هەڵكشاندا نەبووە لەبەرامبەر ئاوابوونی خۆری كاری بەردەوام .
ئەم دۆخە ناسەقامگیرەی كاركردن بێ كاریگەری نابێت لەسەر سەقامگیری لە ئاستی دەروونی تاك و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی و ژیانی هاوسەرێتی. كەم نینین ئەو توێژینەوانەی لەم دە ساڵەی ڕابردوو ئەنجامدران لەبارەی لێكەوتەكانی قەیرانی دارایی و ئابووریی هەرێمی كوردستان لەسەر هەڵكشانی رێژەی جیابوونەوە لە لایەك و دووركەوتنەوەی گەنجان لە پێكهێنانی ژیانی هاوسەرێتی و چونە ژێر باری بەرپرسیارەیی و بنیاتنانی پەیوەندیی كۆمەڵایەتیی سەقامگیر و دوور مەودا .
شلۆقی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و بنیاتنانی خۆشەویستی؟
لەم دۆخە نا جێگیرەدا، توانای بنیاتنانی خۆشەویستی لە چوارچێوەی سەقفێكی دیاریكراو، كە بەر پرسیاریەتی و پشوو درێژی پێویستە دەبێتە بابەتێكی لاوەكی، بەمەش ئەولەویەت بۆ پێداویستی تر دروست دەبێت هەروەك ”ئەبراهام ماسلۆ” لە هەڕەمەكەیدا باسی دەكات .
ئەو ناسەقامگیرییە، تورەیی و نائومێدییەكی بەرفراوانی دروستكردووە لە شەقامەكان و شوێنە گشتی و تایبەتییەكاندا لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكاندا، رۆژانە بەری دەكەوین.
جگە لە لێكەوتە دەروونییەكانی ئەو دۆخە لەسەر تێكچوونی هاوسەنگی مرۆڤ و ژیانە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكەی، جەوهەری پەیوەندییەكانیشی كرد بە پەیوەندی پارە، ئەمەش پەیوەندییەكان لە دۆخی چارەنووس و ناسنامەی هاوبەش دەگۆرێت بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی هاوبەش، كە هێڵی پەیوەندییەكە پارە و ژیانی تایبەتی مادییە بە مانا تاكگەراییە لیبراڵەكەی.
لە وەها دۆخێكدا سروشتی ژیانی كۆمەڵایەتی مەحكوم دەكرێت بەگۆرانكارییەكانی پەیكەری ئابوری لیبراڵیەتی نوێ، هەمووشتێك وەردەگڕێت بۆ كاڵا و مرۆڤی بەكاربەر و بەرخۆر، خۆشەویستی و كامەرانیش شوناسی دەگۆڕێت بۆ كاڵا، دەكرێت لە بازاردا لە ناو تەكنیكە تازەكانی تەكنەلۆژیا بە پارە بیكڕین لە بڕی بوونی هیچ سەلیقە و وزەیەكی مرۆیی بۆ بنیاتنانی.
خاڵە جەوهەرییەكەش ئەوەیە كاتێك هەموو ژیانی مرۆڤ كورت دەكرێتەوە لە دەستكەوتنی كارێكی ناچاری لە پێناو گەیشتن بە بڕێك پارە، مرۆڤ لەم دۆخەدا بەر دۆخە نامۆیییەكەی دەكەوێت و تێدەگات ئەو خاوەنی هیچ شتێك نییە و نامۆیە بە خودی تواناكانی خۆی و كار و ژیانیشی .
” بەكاڵاكردن و بزنسكردنی چێژ ماناكانی شادومانی زەوت كردووە بەو شادییەی بەستووەتەوە، كە بەكاربەر و چێژ لێبەرەكەی چەند ساتێك پێویستی پێیەتی و بەس، ئەوان نەیانویستووە تەكنیك بخەنە خزمەت شادییەكی ئینسانیی درێژخایەن كە بە هۆیەوە كولتوورێكی هەزاران ساڵە لە شەرانگێزی و كاوەلكاری پێ لە گۆڕ دەنێین، تەنها ئەوەندەیان لە تەكنیك و تەكنەلۆژیا دەوێت بۆ ماوەیەكی كورت دڵ و دەروونی مرۆڤەكان بحەسێنێتەوە و بگرە شادمانی و خۆشویستنیش بونەتە كاڵا و وەك كەلوپەلەكانی تر دەكڕدرێن. ئەمەش لە بنچینەدا جۆرێكە لە فرۆشتنی خۆشەویستی و شادومانی نەك بەرهەمهێنان و وەبەرهێنانی بەردەوام”. (د. محەمەد تەها، سایكۆلۆژیای خۆشەویستی؛ ل ١٨٥) ئەم پەڕەگرافە تێكەڵەیەكە لە دیدێكی سۆسیۆلۆژی و سایكۆلۆژی بۆ دۆخی هەنووكەیمان و ماناكانی كامەرانی لەناو تۆڕەكانی كۆ پەیوەندییە سیاسی و ئابوری و تەكنەلۆژییەكانی سەردەم.
ژیانی ئەمرۆ بەجۆرێك دیزانكراوە ئەو بەها ئازادی و مرۆییانەی لە سەدەكانی ڕابروو بنیاتنرا بە ئاسانی و بەبێ هیچ بەرگرییەك مرۆڤ دەستبەردارییان دەبێت .
بەشێكی ئەم وێنەیە، سەرچاوەكەی لەو هەستە (fake) ساختەوەیە كە سیستەمی باڵادەست بە ئێمەی بەخشیوە، بەوەی دەكرێت داهاتوومان لە ساییەی لیبراڵیەتی نوێ و جیهانی بەشتبوون باشتربێت، جیهانێك مرۆڤ لە بكەرێكی كاراوە كوتكراوەتەوە بۆ مرۆڤێكی بەكاربەر و بەرخۆر و ئۆبێكتێكی كۆنترۆڵكراو.
هەستێكی گشتی و تاكی هەیە بەوەی سبەینی لەمرۆ و لە دوێنی باشتر دەبێت بەبێ ئەوەی پێویست بكات ئێمە دارێك لەسەر بەردی تێكۆشان دابنیَن، ئەم هەستە بەشێكە لە هەڵكشانی ئارەزوو (رغبە) لە جیهانی دیموكراسی بازاردا، بەوەی چەندێك كات و رۆژ بەكاربەرین وەك هەڵكشانی ئارەزوومان بۆ كاڵای مۆڵەكان دەكرێت ئێمە دڵخۆشترببین .
هیوا عومەر
(كۆتایی بەشی دووەم )
