رێواس ئەحمەد بانیخێڵانی:ئەمڕۆ بە دڵێکی پڕ خەمەوە دەنووسم، دڵێک کە هەست بکات دەستەڵاتی لە گۆڕانکارییدا نییە. هەموو بە ڕووداوە دڵتەزێنەکەی دوێنێ شەو ڕاچڵەکین، هەرچەندە ئەمە یەکەم ڕاچڵەکین بۆ کوشتنی ژنان نییە، ڕۆژانە ئەم ڕووداوانە دەمان هەژێنێ. بەڵام ئەم ڕووداوەی دوێنی لە سنووری ڕاچڵەکین تێپەڕی. کوشتنی ژنێک و چوار مەکەسی تر! ژنێک و منداڵەکەی کە هێشتا نەیدەزانی خەونەکانی داهاتوو چ ڕەنگێکن، باوکێک کە هەموو تەمەنی، خەباتی لە پێناو دادپەروەری کۆمەڵایەتی و یەکسانی پیاو و ژن کردووە، هەر ئەم بۆچوونەی هاندەری بووە زوڵم و چەساندنەوەی کچەکەی پێ قبوڵ نەبێت، دایکێکی جگەرگۆشە کە هەشت منداڵی بەتوانا و خزمەتکەری نیشتمانی گۆش کردووە، کەسمان وەک ئەو نازانین بە چ دەردەسەری و ڕەزالەتێک گەورەی کردوون بەتایبەتی کە هاوسەرەکەی کەسێکی خەباتگێڕ و تێکوشەر بوو، خوشکەکەی کە هەموو وزەی بۆ پشتگیریکردنی خوشکەکەی خستە کار. ئەم هەموو مرۆڤە پیرۆزانە لەماوەی چاوتروکانێکدا بەدەستی هاوسەرێک کوژرا، کە ویستی ژنەکەی زوڵم، چەسانەوە و ناپاکی ئەوی پێ قبوڵ بێت. ئەم ڕووداوە وەک زەنگێکی ئاگادارکردنەوە بۆ کۆمەڵگاکەمان دەژمێردرێت. ئەم کارەساتە هاوار دەکات بۆ وشیاری، تێگەیشتن، و چالاکی دژی توندوتیژی خێزانی کە بەداخەوە بوونێکی بەرچاوی هەیە لە کۆمەڵگاکانی ئێمەدا.
لە بری ئەوەی تەنها باس لە ڕووداوە ترسناکەکە و وردەکارییەکانی بکەم، دەمەوێت ئەم نووسراوە بکەمە پلاتفۆرمێک بۆ گفتوگۆی فراوانتر لەسەر توندوتیژی خێزانی، هۆکارەکانی، کاریگەرییەکانی، و ئەوەی ئێمە وەک تاک و کۆمەڵگا دەتوانین چی بکەین بۆ بەرەنگاربوونەوەی.
ژیانەکان کە لەدەستچوون
لەکاتی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تراژیدیایەکی لەم شێوەیە، گرنگە کە سەرەتا ئەو ژیانانە بخەینە بەرچاو کە لەدەستمان داون. ئەوانە تەنیا ئامار نین، بەڵکوو مرۆڤی ڕاستەقینە بوون – دایکێک، خێزانی خۆشەویست، دۆستانی نزیک، کەسانێک کە خەون و هیوا و پلانیان بۆ داهاتوو هەبوو. لە ڕاستیدا، ئەم بابەتە بە دەرخستنی ناوی قوربانیەکان دەست پێناکەم، بەڵکوو بە یادکردنەوەی ئەو ژیانە پڕبایەخانەی کە لەناوچوون دەست پێدەکەم.
هەر یەکێک لە قوربانیەکان چیرۆکێکی تایبەت بە خۆی هەبوو، ئارەزوو و چالاکی تایبەت بە خۆی. لەبری فۆکسکردن لەسەر ئەو کەسەی کە ئەم کارە توندوتیژەی ئەنجام داوە، با جەخت بکەینەوە لەسەر بەهای ئەو ژیانانەی کە لەدەستچوون، و سەرنج بدەینە ئەو بۆشاییەی کە لە ژیانی کەسانی دیکەدا بەجێیان هێشتووە.
تێگەیشتن لە توندوتیژی خێزانی
توندوتیژی خێزانی یان توندوتیژی ناو ماڵان ڕەفتارێکی نەخوازراوە کە بە مەبەستی کۆنترۆڵکردن و دەسەڵاتداری بەسەر کەسێکی نزیکدا ئەنجام دەدرێت. ئەم توندوتیژییە چەندین شێوازی هەیە، لەوانە:
توندوتیژی جەستەیی: لێدان، هەڵدان، خنکاندن یان هەر جۆرە هێرشێکی جەستەیی
توندوتیژی دەروونی: کۆنترۆڵکردن، هەڕەشەکردن، سووکایەتی، تەریککردنەوە
توندوتیژی ئابووری: کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە داراییەکان، ڕێگریکردن لە کارکردن
توندوتیژی سێکسی: دەستدرێژی سێکسی، بەزۆر ئەنجامدانی کاری سێکسی
شوێنکەوتن و هەڕەشە: چاودێریکردنی بەردەوام، هەڕەشەکردنی بەردەوام
توندوتیژی خێزانی سنووری جیاوازی کۆمەڵایەتی، ئابووری، کلتووری، و ئاینی نابەزێنێت – لە هەموو چین و توێژێکی کۆمەڵگا ڕوودەدات. بەداخەوە، زۆربەی جار ئەم کەیسانە بێدەنگییان بەسەردا زاڵە و ڕاپۆرت ناکرێن بەهۆی شەرم، ترس لە تۆڵەسەندنەوە، یان نەبوونی پشتگیری.
نیشانەکانی هۆشداری و ئاگاداری
پێش ڕوودانی ئەم جۆرە تاوانە توندوتیژیانە، زۆر جار کۆمەڵێک نیشانەی ئاگادارکردنەوە هەن کە دەکرێت هەستیان پێ بکرێت. وەک کۆمەڵگا، پێویستە ئێمە فێر ببین چۆن ئەم نیشانانە ببینین و چۆن کاردانەوەمان هەبێت. هەندێک لەو نیشانانە بریتین لە:
کۆنترۆڵکردنی زیادەڕۆیانە: سنووردارکردنی پەیوەندی لەگەڵ خێزان و هاوڕێیان، چاودێریکردنی تەلەفۆن و ئیمەیڵەکان، کۆنترۆڵکردنی چوون و هاتن
هەڵسوکەوتی خاوەندارێتی: دڵپیسی زۆر، کۆنترۆڵکردن، تۆمەتبارکردنی بەردەوام بە ناپاکی
گۆڕانی کتوپڕی خوو و ڕەوشت: تووڕەیی لەناکاو و زۆر، گۆڕانکاری خێرا لە حاڵەتی دەروونی
ڕەتکردنەوەی بەرپرسیارێتی: تاوانبارکردنی کەسانی دیکە بۆ کێشەکان و هەڵەکانی خۆی
مێژووی توندوتیژی: توندوتیژی پێشووتر دژی هاوسەر، منداڵان، یان کەسانی دەوروبەری
زانینی ئەم نیشانانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دەستوەردان پێش ئەوەی دۆخەکە بەرەو خراپتر هەنگاو بنێت. دانپێدانان بەوەی کە کەسێکی نزیک بەرەو ئەم ڕەفتارانە دەڕوات کارێکی سەختە، بەڵام ئەگەر ئێمە نەجوڵێین، دەرئەنجامەکان دەتوانن زۆر خراپتر بن.
کاریگەری توندوتیژی خێزانی لەسەر کۆمەڵگا
هەر ڕووداوێکی توندوتیژی خێزانی لەوانەیە وەک کێشەیەکی تایبەتی نێوان دوو کەس سەیر بکرێت، بەڵام ڕاستییەکەی ئەوەیە کە کاریگەرییەکانی فراوانن و سەرتاپای کۆمەڵگا دەگرنەوە:
کاریگەری لەسەر منداڵان
منداڵانی کە لە ماڵێکدا گەورە دەبن کە توندوتیژی تێدا هەیە دەتوانن تووشی کۆمەڵێک کێشەی دەروونی و کۆمەڵایەتی ببن. ئەوان زیاتر مەترسی تووشبوونیان بە دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، خۆکوشتن، و کێشەی فێربوون هەیە. هەروەها لەوانەیە لە داهاتوودا خۆیان ببنە ئەنجامدەری توندوتیژی یان قوربانی توندوتیژی.
کاریگەری لەسەر تەندروستی گشتی
توندوتیژی خێزانی بەشێکی گرنگی کێشەی تەندروستی گشتییە. قوربانیەکان ڕووبەڕووی چەندین کێشەی تەندروستی جەستەیی و دەروونی درێژخایەن دەبنەوە، لەوانە برینداری، خەمۆکی، دڵەڕاوکێ، و کێشەکانی پەیوەست بە PTSD. ئەمەش بارگرانی زیاتر دەخاتە سەر سیستەمی تەندروستی.
کاریگەری ئابووری
تێچووی ئابووری توندوتیژی خێزانی بۆ کۆمەڵگا گەورەیە. ئەمانە پێکدێن لە: تێچووی ڕاستەوخۆی تەندروستی، کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی کار، تێچوونی خزمەتگوزاری کۆمەڵایەتی و سیستەمی دادوەری، و زیانی ئابووری درێژخایەن.
بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی: ئەرکی ئێمە وەک کۆمەڵگا
هەموومان بەرپرسیارێتیمان هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی. ئەمانە چەند هەنگاوێکن کە ئێمە وەک تاک و کۆمەڵگا دەتوانین بیانگرینە بەر:
١. پەروەردە و هۆشیاری
وشیارکردنەوە دەربارەی توندوتیژی خێزانی یەکەم هەنگاوە بۆ کۆتاییهێنانی. پێویستە سەرەتا لە قوتابخانەکانەوە دەست پێبکەین، لەوێ فێری منداڵان بکەین پەیوەندی تەندروست چییە. دابینکردنی زانیاری دەربارەی سەرچاوەکانی یارمەتیدان بۆ قوربانیان و چۆنیەتی ناسینەوەی نیشانەکانی هۆشداری گرنگە.
٢. شکاندنی بێدەنگی
هاندانی گفتوگۆی کراوە دەربارەی توندوتیژی خێزانی یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی شەرم و تابۆی پەیوەست بەم بابەتە. پێویستە ئێمە بانگەوازی ئەوە بکەین کە قسەکردن لەسەر توندوتیژی خێزانی و ڕاپۆرتکردنی مایەی شەرمەزاری نییە، بەڵکو هەنگاوێکی ئازایانەیە بۆ پاراستنی خۆت و ئەوانی دیکە.
٣. پشتگیریکردنی قوربانیان
پێویستە ئێمە سیستەمێکی پشتگیری بەهێز بۆ قوربانیان دابین بکەین، لەوانە پەناگا، خزمەتگوزاری ڕاوێژکاری، یارمەتی یاسایی، و ڕێگاکانی سەربەخۆبوونی ئابووری. ئەمە یارمەتیان دەدات کە هەڵبژاردەیان هەبێت و بتوانن لە پەیوەندی مەترسیدار دەرباز ببن.
٤. بەرپرسیارکردنی تاوانباران
سیستەمی دادوەری پێویستە بەرپرسیارێتی تەواو بخاتە ئەستۆی ئەنجامدەرانی توندوتیژی و پێداگری لەسەر چارەسەر و گۆڕینی ڕەفتار بکات. ئەمە پێویستی بە یاسای کاریگەر، جێبەجێکردنی یاسا، و بەرنامەی تایبەت بۆ چارەسەری تاوانبارانی توندوتیژی هەیە. نەک لە ڕێگەی سولحی عەشایری.
٥. دەستوەردانی زوو
پێویستە ئێمە ستراتیژی دەستوەردانی زوو گەشە پێبدەین بۆ ناساندنی ئەو پەیوەندیانەی کە لەوانەیە توندوتیژیان تێدا ڕووبدات. ئەمە دەتوانێت ڕاوێژکاری پێش هاوسەرگیری، چاودێری لەلایەن پسپۆڕانی تەندروستی، و پشتگیری لەلایەن دامەزراوە خێزانییەکان بگرێتەوە.
کۆتایی: بەرەو کۆمەڵگایەکی ئارامتر
تراژیدیای کوشتنی ژنێک و چوار کەسی دیکە لەلایەن هاوسەرەکەیەوە نیشانەیەکی ئاشکرایە لەوەی کە هێشتا کارێکی زۆرمان لەپێشە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە کۆمەڵگاکەماندا. ئەم کارەساتە هاوار دەکات بۆ گۆڕانکاری – نەک تەنیا لە یاساکان و سیستەمەکاندا، بەڵکو لە هەڵوێستەکانی کۆمەڵگاش.
با ئەو بۆشاییە کە قوربانیەکان بەجێیان هێشتووە بەخۆڕایی نەبێت. با ئەم چیرۆکە تراژیدیایانە ببنە هێزێک بۆ گۆڕانکاری ئەرێنی. با پێکەوە کار بکەین بۆ دروستکردنی کۆمەڵگایەک کە لەودا هەموو کەسێک مافی ژیانێکی پڕ ئاسایش و خۆشەویستی و ڕێزی هەبێت
