د. رۆندک فارس عەبدوڵڵا
هەواڵی ئەگەری سەرهەڵدانی چەند جەنگێک (ئۆکرانیا و ڕووسیا) و (ئێران و ئیسرائیل)، بووەتە جێگەی باسی میدیا جیهانییەکان، بە تایبەتی دوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفگانستان و هەواڵە گەرمەکانی تایبەت بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەوەیش گرنگتر ئاساییبوونەوەی پێوەندییەکانی وڵاتانی کەنداوە لەگەڵ یەکتریدا و هاوکات دووبارە پتەوکردنەوەی پێوەندییە دیپلۆماسی و ئابوورییەکانی کەنداوە لەگەڵ تورکیا، جگە لەوەی ڕەنگدانەوەی گۆڕانکاریی گرنگی جیۆسیاسی و جیۆئیکۆنۆمیی ناوچەکەن، بەڵام سەرهەڵدانی ئەو هەموو ڕووداوانە بەشێکی زۆری تایبەتن بە گۆڕانی ئاراستەی سیاسەتەکانی ئەمریکا بۆ هیندۆ_پاسەفیک و هەروەها دووبارە واژۆکردنی ڕێککەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێراندا.
سەدەی بیست و یەکەم سەدەی فرە جەمسەریی هێزە کە تێیدا هەریەکە لە ئەمریکا، چین و ڕووسیا سەرکردایەتیی دەکەن، بەڵام بە سەرنجدان لە مێژووی سیاسەتی هەر یەکێک لەو وڵاتانە لە سەدەی تازەدا، گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، بە نموونە: گۆڕینی سیاسەتی ئەمریکا بەرەو ئاسیا و بوونی چین بە هێزی دووەمی ئابووریی جیهان و کۆنترۆڵکردنی بازاڕەکانی وزە لە لایەن ڕووسیاوە.
ئەگەر بێت و لێکدانەوە بۆ جووڵەکانی هێزە نێودەوڵەتی و هێزە هەرێمییەکانی ناوچەکە بکەین، بەو دەرئەنجامە دەگەین دۆزینەوەی کێڵگەی گازی سروشتیی چالووس لە ئێران، نهێنی نەوتراوی ناو دانوستانە بەردەوامەکانە بۆ دووبارە ڕێککەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران و دوورکەوتنەوەی ئێران لە چین، ئەمەیش دوای واژۆکردنی ڕێککەوتنی 25 ساڵەی نێوان ئێران و چین هەوڵەکانی چڕتر کردووەتەوە، بەڵام کێشەکە تەنیا پتەوبوونی پێوەندییەکانی نێوان چین و ئێران نییە، چونکە بڕیار وایە لە چەند ڕۆژی داهاتوودا ڕێککەوتنێکی ستراتیژیی ٢٠ ساڵە لە نێوان ڕووسیا و ئێراندا واژۆبکرێتەوە. ئەم جووڵانە بەشێکی زۆریان، پەیوەندییان بە کێڵگەی گازی چالووسەوە هەیە.
لە دوو هەفتەی ڕابردوودا، کۆمپانیای گازپرۆمی ڕووسیا، واژۆکردنی ڕێککەوتنێکی ستراتیژی لەگەڵ ئێران بۆ بەڕێوەبردنی گێڵگەی گازی چالووس ئاشکرا کرد، لەم ڕێککەوتنەدا ڕووسیا خاوەنی ڕێژەی ٪٤٠ـی کێڵگەکەیە و چین خاوەنی ٪28 و کۆمپانیا ئێرانییەکان خاوەنی ٪25 و سوپای پاسدارانی ئێرانیش خاوەنی ٪7ــی پرۆژەکەن، بەڵام ئەو ڕێککەوتنە بۆ 20 ساڵە و دوای ئەو ماوەیە سوپای پاسدارانی ئێران دەبێتە خاوەنی تەواوی پرۆژەکە.
گرنگیی پڕۆژەی چالووس (پرۆژەی ترلیۆن دۆلاری):
– کێڵگەی گازی چالووس دەکەوێتە کەناری دەریای قەزوینەوە، ئەو دەریایەی پشکی شێری خاوەندارێتیی بەر ڕووسیا و ئێران کەوتووە.
– یەدەگی ئەو کێڵگەیە بە7.1 ترلیۆن پێ سێجای گاز دەخەمڵێندرێت، دوای دۆزینەوەی ئەو کێڵگەیە، کێڵگەی چالووس دەبێتە گەورەترین کێڵگەی جیهانیی گازی سروشتی و هاوکات ئێران دەکات بە خاوەنی زیاتر لە40 ترلیۆن پێ سێجای گازی سروشتی، ئەوەیش بەراورد بە ڕووسیا کە خاوەنی زیاتر لە 48 ترلیۆن پێ سێجای گازی سروشتییە.
– کێڵگەی چالووس توانای دابینکردنی ڕێژەی ٪72ــی گازی ئەڵمانیا و نەمسا و ئیتاڵیای هەیە، بۆ ٢٠ ساڵی داهاتوو، جگە لەوەی دەتوانێت ڕێژەی ٪52ــی گازی سەرجەم وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا، بۆ زیاتر لە ٢٠ ساڵی تر، دابین بکات.
– ناوەڕۆکی ڕێککەوتنەکە بە جۆرێکە، کە لایەنی تەکنەلۆژیا و ژێڕخانی پیشەسازیی بەرهەمهێنانی گازی کێڵگەکە لەلایەن ڕووسیا و چینەوە دابین دەکرێت، بەڵام ئیدارەدانی تایبەتە بە کۆمپانیای گازپرۆم، هەروەها ڕووسیا لە فرۆشتنی هەر 1000 پێ سێجای گازی چالووسدا، دەبێتە خاوەنی 800 دۆلار، کەواتە ئەو ڕێژەیە لە ٢٠ ساڵی داهاتوودا، هۆکار دەبێت لە قازانجکردنی ڕووسیا بە بڕی زیاتر لە ٤٥٠ ملیار دۆلار.
– ئەگەر ڕووسیا تەنیا ٪١٠ــی گازی چالووس بەرهەم بهێنێت، ئەوا بەهای ئەو کێڵگەیە لە ٢٠ ساڵی داهاتوودا دەگات بە زیاتر لە 5 ترلیۆن دۆلار.
یارییە جیۆئیکۆنۆمییەکانی پرۆژەی چالووس:
– پرۆژەی چالووس، وەک کلیلێکی جیۆئابوورییە بە دەست ڕووسیاوە و هۆکار دەبێت لە کۆنترۆڵکردنی زیاتری بازاڕەکانی وزە لەلایەن ڕووسیاوە، بە تایبەتی لە دروستبوونی کۆریدۆری گازی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
– باڵادەستیی ڕووسیا و ئێران و چین لەو پرۆژەیەدا، فاکتەرێک بووە لە نزیکبوونەوەی زیاتری تورکیا و ئیمارات، چونکە ئیمارات لە ڕێگەی پێگەی جوگرافیای وڵاتەکەیە و هەروەها پێشکەوتنی تەکنەلۆژیایییەوە، دەتوانێت لە ڕێگەی پێوەندییەکانی لەگەڵ تورکیاوە ببێت بە پردی چارەسەری کێشە قووڵەکانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپیی ناوەڕاست، بە تایبەتی لە کێشە و ناکۆکییەکانی نێوان لیبیا و میسر و یۆنان، لەبارەی پرسی ئاسایشی وزە و گازەوە.
– بەهێزیی پێوەندییەکانی ئیمارات لەگەڵ چیندا، بووەتە هۆی ئەوەی کە ئیمارات لە ململانێی نێوان ئەمریکا و ئەورووپییەکان لە لایەک و چین لە لایەکی ترەوە، ڕۆڵێکی کارا بگێڕێت، بە تایبەتی لە گەرووی هورمزی کەنداوی فارسی و هەروەها گەرووی ستراتیژیی تایوان، بۆیە سەردانیکردنی سەرۆکی فەرەنسا بۆ ئیمارات و هاوکات سەردانیکردنی سەرکردەکانی ئیمارات بۆ ئێران، بە هەنگاوێکی تازەی ئەمریکا و ئەورووپییەکان، بۆ بازاڕەکانی ئێران و هەروەها کارکردن لە کێڵگەی چالووس، پێناسەکرا. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر ئەمریکا و ئێران ڕێکبکەون، ئەوا ئێران دەبێتە دەرگا و دەروازەیەکی گرنگی نەخشەی سیاسی و جیۆسیاسی تازەی ئاسیا(Asia’s New Geopolitics).
– بەستنی کۆنگرەی دیمۆکراسی لەلایەن بایدنەوە، وەک بەدیهێنانی خواستێکی ڕووسیا و ڤلادمیر پوتین بوو، بۆ سەرهەڵنەدانی جەنگ لە ئۆکرانیا و هێورکردنەوەی گرژییەکانی ئۆکرانیا و دۆنباس لە بەرژەوەندیی ڕووسیا، ئەمە جگە لەوەی سەرکردایەتیکردنی پرسی ئۆکرانیا لە لایان ئەمریکا، پەیامێکی گرنگ بوو بۆ وڵاتە ئەورووپیەکان کە چراسەری ئێستای گرژیەکانی ناوچەکە گەڕانەیەوە بۆ ڕێککەوتنی مینسک تا سالانی 2024، بۆیە دەکرێت بوترێت ئەوەی پوتین لە ڕۆژئاواییەکان ویستی تا ئاستێک توانی بەدەستی بهێنێت.
– واژۆکردنی ڕێککەوتنی ستراتیژیی٢٠ساڵەی نێوان ڕووسیا و ئێران، ئەگەرچی لە بەرژەوەندیی ئەمریکا و ئەورووییەکان نییە، بەڵام دەکرێت دەرفەتێک بێت بۆ سنوودارکردنی فراونخوازییەکانی چین لە ناوچەکەدا و لەو کاتەیشدا، ڕووسیا دەگات بە ئامانجەکانی لە سووریا و ئۆکرانیا، جا با بۆ ماوەیەکی کاتییش بێت، ئەمەیش لە قازانجی پوتین دەبێت پێش ئەوەی بگەین بە ڕووداوەکانی ساڵی ٢٠٢٤.
– ئەمریکا بۆ پێڕەوکردنی سیاسەتی بەرەو بازاڕەکانی ئاسیا، دەکرێت سوود لە ڕێککەوتنی ٢٠ساڵەی نێوان ڕووسیا و ئێران وەربگرێت و بەشێک لە مەترسییەکانی لەسەر بەرژەوەندیی ئابووریی ئەمریکا، لەبارەی ڕێککەوتنی ٢٥ساڵەوە کەمتربکاتەوە.
– لە کۆتاییدا ئێران خاوەنی جوگرافیا و پێگەیەکی هێندە ستراتیژییە بە تایبەت لە دەوڵەمەندی دەریای قەزوین بە وزە و مادە گرانبەهایەکان، کە هۆکارە لە گۆرینی سەرجەم هاوکێشە ئابوورییەکانی ناوچەکەدا، بە تایبەتی لە پرسی وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاستدا، تا ئاستێک پێشبینی دەکرێت لە داهاتوودا وڵاتانی ئازەربایجان و ئەرمینیا و وڵاتانی تری ناوچەکە (کێشەی نارنۆ قەرەباغ)، وەک نەخشەی تازەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سیاسەتی ناوەدەوڵەتیدا ئەژمار بکرێن.
– کوردستان بەشێکە لە جووڵەی ئەو یارییە ستراتیژییە، چونکە خاوەن ڕێککەوتنە لەگەڵ ڕووسیا، هەروەها سەردانیکردنی نوێنەری سەرۆکی ڕووسیا لە دوو هەفتەی ڕابردوودا بۆ هەرێمی کوردستان، پەیامێکی گرنگ بوو بۆ گۆڕین شێوەی پێوەندییەکان و پتەوکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان و بەشداری کارای لە پێوەندیەکانی بەرەی کوردستان – کەنداو هەروەها کوردستان وڵاتانی ناودەوڵەتی و پرسی داهاتووی سووریا( چەقی پێکەوەلکانی شادەمارەکانی کۆریدۆری گازی جیهان).
