لەدوای ڕاگەیاندنی “ناوەندی سێکولار لەکوردستان”، لە ١٩نیسانی ٢٠١٥ ، پرسیارگەلێکی زۆر ڕوبەڕوی ناوەند کراوەتەوە کە لەم وتارەدا وەڵامی بەشێکیان دەدەمەوە.
سێکولاریزم چیە؟
سێکولاریزم بنەمای سیستەمێکی سیاسی، خوێندن‌و پەروەردە، دادوەری‌و بوارەکانی تری ژیانی گشتی کۆمەڵگەیە کە پشت بەو یاسایانە دەبەستێ کە ئینسان خۆیان دایدەنێ‌و دەیگۆڕێ لەجیاتی پشت بەستن بەیاساو شەریعەت‌و پەیڕەوی دینەکان. سیستەمی سێکولاریست دین‌و حوکمەنەگۆڕەکانی ناکاتە سەرچاوەی یاسادانان‌و دەستور. هەموو ئینسانەکان وەک هاوڵاتی یەکسان سەیردەکاو مامەڵەیان لەگەڵ دەکات لەبەردەم یاسا. سێکولاریزم دەستێوەردانی دین‌و دەزگا دینیەکان لەسیستەمی حوکمڕانیدا کۆتایی پێ دێنێ‌و ئینسانی هاوچەرخ خۆی سەرپشک دەکا کە بەپێی بەرژەوەندیەکانی ژیانی خۆی‌و لەڕێگای دەزگا مەدەنیەکانی دەسەڵاتدارێتی‌و بەڕێوەبردنەوە دابنێ‌و بەپێی پێویست گۆڕانکاریان تێدا بکا.
لەدوای ئەوەی دەسەڵاتی دین مێژووی دوو هەزار ساڵی هەبوە ،ئەم هەنگاوەی سێکولاریستەکردنی سیستەمی سیاسی و پەروەردە و دادوەری بۆ یەکەم جار لە ئەوروپادا بە پرۆسەیەکدا تێپەڕی کە چەند سەدەیەکی خایاند وسەرجەم لایەنەکانی فکری ،سیاسی وئابوری گرتەوە. لەباری ئابوریەوە سیستەمی دەرەبەگایەتی ببوە هۆی کۆسپ دانان لەبەردەم گەشەی ئابوری بازاڕ و هێزی بەرهەمهێنەری تازەی سەرمایە و ئازادکردنی کاریکرێگرتەیی دا و پێویستی هەڵوەشانەوەی ئەم سیستەمە ئابوریە هاتەبوەئاراوە . ئەم سیستەمە دینی مەسیحی کردبوە ئامڕازێکی ئایدیۆلۆژی و فکری کە ڕەوایەتی بە دەسەڵاتی کۆنەپەرستانە و چەوسێنەرانەی دەرەبەگایەتی دەدا .
لەبەرامبەریشدا ناڕەزایەتی بەم دەزگا دینیانە سەریهەڵدا و لەگەڵیدا گەشەی فکری ئیلیتی کۆمەڵگە لە بواری فەلسەفە دەرکەوت و بەرهەمەکەی بوە ڕەوتێکی ڕەخنەگریەکی قوڵ و ڕیشەیی لە فکری دینی سەبارەت بە مرۆڤ و تواناییەکانی و یاساکانی کارکردنی سروشت و کۆمەڵگە .ئەم ڕێچکەیە دیکارت و سپینوزاوکانت و هیگل و مارکس و ئەوانی تردا کردیانە بنەمایەکی فکری سێکولاریستی و ڕەخنەگرانە لەدین و لەماوەیەکدا بوە فکرێکی باو لە کۆمەڵگەدا . هەروەها گەشەی ناڕەزایتیە سیاسیەکان و بەرپابونی شۆڕشی فەرەنسە و کۆمۆنەی پاریس و دەرکەوتنی ڕۆشنگەرانی ئازادیخوازی وەک ڤۆڵتیر و ڕۆسۆ، سەرهەڵدانی بزوتنەوە لیبرالی و سۆشیالیستیەکان، هاتنە ئارای گەڵاڵە نامەی مافەکانی مرۆڤ و چەمکی ئازادی سیاسی و دیموکراسی ،ئەمانە هەموی بونە هۆی کۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی سیاسی کەنیسە وجیاکردنەوەی دین لە دەوڵەتی مەدەنی و یاساکانی.
هاوکات لەگەڵ ئەم ئاڵوگۆڕانەدا، زانست لەهەموو بوارەکانی فەلەکناسی و بایولۆجی و فیزیایی و دەرونناسی و هەموو بوارەکانی تردا شۆڕشی گەورەی بەرپاکرد. ئەم گەشە ئابوری و سیاسی و فکری وزانستیەی کۆمەڵگەی ئەوروپای سیمای دنیای کۆنی هەزاران ساڵەی پشت بەستو بە دینی گۆڕی بۆ سیمایەکی کراوە و پێشکەوتوی پشت بەستو بەتوانا زانستی و هونەری و فکریەکانی ئینسان .وە سێکولاریزم بە ڕزگارکردنی ئینسان لەدەست دەسەڵاتی سیاسی دینی و یاسادینیەکان بوە یەکێک لە بنەماکانی پێشکەوتنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی.
بنەمای یەکەمی سێکولاریزم جیاکردنەوەی دینە لە دەوڵەت و دەستور وخوێندن و پەروەردە و یاساکان ،وە بنەمای دوەمی بریتیە لە یەکسانی هەموو هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا جا هەر دین و باوەڕوڕەگەزوزمانێکیان هەبێت. “ناوەندی سێکولار لە کوردستان” لە پێناو ئەوەدا دامەزراوە کە سێکولاریزم بکاتە ئەو ڕەوتە فکری و سیاسی و زانستی و کۆمەڵایەتیە کە بنەماکانی ئاڵوگۆڕی پێشکەونخوازانە لە کۆمەڵگەی کوردستاندا پێک بهێنێ ،وە بەرامبەر بەدیلی ئەو ڕەوتە کۆنەپەرستانەی دەسەڵات و ئیسلامیەکان بوەستێتەوە کە بوون بە هۆکارێک بۆ پاشەکشەکردن بە بیروبۆچوون‌و تێگەیشتن‌و نەریتە مەدەنی‌و مۆدێرنەکانی کۆمەڵگەی کوردستان. گەڵاڵە نامەی سێکولاریزم لە کوردستان ئەو بنەمایانەی سیستەمێکی سیاسی و پەروەردەیی و دادوەری و کۆمەڵایەتیە کە دەتوانێ ئەو ئاڵوگۆڕە پێشکەوتنخوازانە بەدی بێنێ.
کوردستان بۆچی پێویستی بە سیستەمێکی سێکولارە؟
کوردستان کۆمەڵگەیەکی مەدەنیە و خواستی ئازادی و پێشکەتنخوازی تیایدا مێژوی نزیک بەسەدەیەکی هەیە. بەڵام سیستەمی دەسەڵاتدارێتی و خوێندن و پەروەردە و یاسا و دادوەری تیایدا لەژێرکاریگەری دینی ئیسلامدایە. لە دەستوری پێشنیارکراودا شەریعەتی ئیسلام دانراوە بەسەرچاوەیەکی یاسادانان و لە یاسای باری کەسی و یاسای سزاداندا بەتەواوی پشتی پێ بەستراوە.لە پرۆگرامی خوێندندا ئایەت و حەدیسی ئیسلامی دەخوێندرێ و هزر و بیرکردنەوەی مناڵان لە چوارچیوە دەدرێ.
ئەمانە لە پاڵ هەبونی وەزارەتی ئەوقاف و لیژنەی فەتوای شەرعی وکۆلیژی شەریعەتی ئیسلامی و مەدرەسەی دینی کە هەمویان لەسەر بودجەی حکومەت بەڕیوەدەچێ. ئەم یاسا و دەزگا دینیانە جگە لەوەی بەشیوەی جۆراوجۆر پێشێلی بنەماکانی مافی مرۆڤ دەکەن و جیاکاری لە ماف و ناسنامەی هاوڵاتیانی کوردستاندا دروست دەکەن ،هەروەها سەرچاوەیەکن بۆ بەهێزکردنی کۆنەپارێزی سیاسی و کۆمەڵایەتین. جگە لەمانەش ئیسلامی سیاسی خاوەنی چەند حزبی سیاسی ودەیان دەزگای جەماوەری و میدیایی و دینیە وەک ئەسپی تەروادە خەتەرێکە لەنێوخۆی کوردستاندا ،بەتایبەت لەئێستایدا کە شەڕی داعش و فشاری زاڵبونی بەدیلی ئیسلامی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەئارادایە. ئەمانە بونەتە هۆی سەرهەڵدانی فکری جیهادی لە نێوگەنجاندا و پەیوەست بونی زیاتر لە ٥٠٠گەنجی کوردستان بەداعشەوە و چونی دەیان مەلا و موچەخۆری وەزارەتی ئەوقاف بۆ ناو داعش . هەروەها حزبە ئیسلامیەکانی دەست ئاواڵاترکردوە بۆ سەپاندنی هەژمونی دین بەسەر پەرلەمان و یاساکاندا.ئەوەی بە دۆکومینت بڵاوبۆتەوە کە زیاتر لە ٢٠٠مەلا و بانگخواز وکەناڵی میدیایی ئیسلامی هەڕەشە وسوکایەتیان کردوە بە خەڵک و ژنان و کەسانێ باوەڕیان بە ئیسلام نیە ،پشت ئەستوریانە بەم هەژمونەی دەسەڵاتی دین لەنێو حکومەت ودامودەزگاکانیدا.سەرهەڵدانی چەند گروپی تیرۆریستی و جیهادی لە شارەکانی کوردستان زەنگێکی تری خەتەری ئەم دۆخەیە.
سێکولاریزم وەک سیستەمێک کە دین لە دەوڵەت جیادەکاتەوە و ڕێگادەگرێ لەوەی دین وەک وەسیلەیەک بۆ ڕاگرتنی کۆنەپەرستی سیاسی دەسەڵاتی میلیشیایی یاخود ڕێگای گەیشتن بەدەسەڵات لەلایەن ئیسلامی سیاسیەوە بەکاربهێنرێ. هاوکات چ لەڕوو بەناوخۆی کوردستان برەو دەدا بە ئازادیەکان و زەمینە پەیداکردنی خەڵکی کوردستان بۆ خستنەگەڕی توانای فکری و زانستی و هونەری و داهێنان و نوێخوازی کە کۆمەڵگەی کوردستان بەرەو پێشەوە دەبات و لەگێژاوی کۆنەپەرستی و بەرەودواوەگەڕانێک کە شەڕی شیعە وسونە و گەشەی ئیسلامی سیاسی و سەلەفی و جیهادی هێناویەتی دەربازی دەکا . وە چ ڕوو بە دنیای دەرەوەش لەپاڵ ڕاوەستانەوەی قارەمانانە دژی وەحشیەتی داعش و دەوڵەتە ئیسلامیەکەی وێنەیەکی تر لە سیستەمی مەدەنی و پێشکەوتو و جیاواز دەدا بە کوردستان و پشتیوانی زیاتری دنیای مەدەنی ڕادەکێشێ ،هەورەک چۆن خۆڕاگری کۆبانی و یاسای یەکسانی ژن و پیاو لە کانتۆنی جزیرە ئەو سیما مەدەنی یەی لە ڕۆژئاوا نیشاندا و پشتیوانی دنیای پێشکەوتوی بەدەستهێنا.
ئایا دەسەڵات لە کوردستان سێکولار نیە ؟
نەخێر. یەکێک لە هۆیەکانی سەرلێشێواندنی خەڵک لەسەر سیستەمی سێکولارو سود وەرگرتنی خراپی ئیسلامیەکان لەم ناو وناوبانگەی عەلمانیەت ئەوەیە کە حزبە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان خۆیان بە سێکولار لەقەڵەم دەدەن. لەکاتێکدا پارتی و یەکێتی خۆیان لە چارەکە سەدەیەکی دەسەڵاتدارێتاندا دەوری دینیان لە یاساکان و سیستەمی دادوەری و لەژیانی کۆمەڵایەتیدا برەو پێداوە و دابونەریتی عەشایری و دواکەوتوانەیان ژیاندۆتەوە و هیچ هەنگاوێکیان بۆ سێکولاریستەکردنی سیستەمی دەوڵەتی نەناوە. لەیاسای فرەژنی و هێشتنەوەی یاسای باری کەسی و یاسای سزادانەوە بگرە تاکو دروستکردنی لیژنەی فەتوای ئیسلامی و دانانی بودجە بۆ شوێنە ئیسلامیەکان و حزبە ئیسلامیەکان. سەرەڕای ئەم هەموو خزمەتەی دەسەڵات بە ئیسلام و ئیسلامیەکان هێشتا حزبە ئیسلامیەکان هەرچی گەندەڵی و ستەمکاری پارتی و یەکێتیە بە ناوی دەسەڵاتی عەلمانی و سیستەمی سێکولار بە خەڵکی دەناسێنن تاکو خەڵک لە گرتنەبەری خەباتێکی سێکۆلاریستانە دورخەنەوە . بێگومان ئەم چەواشەکاریەی ئیسلامیەکان لەدژی سێکولاریزم هۆیەکەی ئەوەیە کە جیاکردنەوەی دین لە دەوڵەت و یاساکان و پەروەردە پایەکانی مانەوەی نفوزی سیاسی و توانایی مادی ئەوان دەخاتە ژێر پرسیارو چیتر ناتوانن دینداری خەلک وەک وەسیلەی بەدەسەڵات گەیشتن بەکاربهێنن و خەلک چیتر بەناوی ئیسلامەوە ئەم هێزە کۆنەپەرستانە ناکاتە نوێنەری خواست و داواکاریە ڕەواکانی خۆی.
ناوەندی سێکولار لە کوردستان یەکیک لە کارەکانی ئەوەیە کە ئامانج و بیری سێکولاریستی بۆ خەڵک ڕۆشن بکاتەوە تا بزانن کە ئەو حزبانەی دەسەڵات کە ئیدعای عەلمانی بون دەکەن ڕاست ناکەن . بەراوردکردنی بنەماکانی سێکولاریزم کە لە “گەڵاڵە نامەی سێکولاریزم لە کوردستان”دا هاتوە لەگەڵ پڕۆژەی دەستوری هەرێم و یاسای باری کەسی و پرۆگرامی خویندنی ئێستا بەسە بۆئەوەی ئەم بزانین کە ئەم حزبە دەسەڵاتدارانەی کوردستان فڕیان بەسەر سێکولاریزمەوە نیە. خەڵک پێویستی بە فشار دانانە لەسەر دەسەڵات تا یاساکان و سیستەمی خوێندن و پەروەردە و دادوەری لە دینی ئیسلام جیابکاتەوە و لە جێگایاندا یاسای مەدەنی و پرۆگرامی زانستی دابنێ.
ئایا سێکولاریزم بە مانای دژایەتی دینە؟
میدیاکان ئەم پرسیارە زۆر دەوروژێنن کە ئایا ئەم پڕۆژەی سیکولاریزمە دژایەتی ئاین دەکا؟ سێکولاریزم خۆی دەقاودەق بزوتنەوەی ڕەخنەی دینەکان نیە بەڵکو ڕەخنەی دەستێوەردانی دینەکانە لە یاسا و سیستەمی پەروەردە و دادوەری و بەگشتی کاروباری دەوڵەتدا. ڕەخنەی سێکولاریزم لە دەسەڵاتێ دین لە هەر سیستەمێکدا کە دینێک یا دینەکان بکاتە سەرچاوە بۆ یاسادانان یاخود خوێندن و پەروەردە و دادوەری ئەوەیە کە لەو سیستمەدا مافی هاوڵاتیان یەکسان نیە و ئەو دەوڵەتە مافی باڵادەستی دەداتە پەیڕەوانی دینێک و بەو یاسا دینیەکان پێشیلی مافی ئەوانی تردەکا کە سەر بەو دینە نین .ئەمە سیستەمی جیاکاری و ئاپارتاید لە نێوان هاوڵاتیاندا بەپێی دین و باوەڕەکانیان پێک دەهێنێ. هاوکات یاسا دینیەکان بەرامبەربەو هاوڵاتیانەش، کە لە ناسنامەیاندا دینێک بێ خواست و پرسی ئەوان دانراوە ، بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی پێشێلی هەر مافێکیان دەکا کە لە شەریعەتی دینەکەدا قەدەغە کراوە . بۆ نمونە لە کوردستان دەستوری پێشنیارکراو دینی ئیسلام و شەریعەتەکەی دەکاتە سەرچاوەیەکی یاسا دانان کە چوارژنە دەکاتە مافی پیاوان و بەم پێیە یەکسانی ژن و پیاو کە مافێکی مەدەنی ئینسانەکانە پێشێل دەکرێ.جا ئەم ئینسانانە مەسیحی ،کاکەیی ویەزیدی بن یاخود کەسانیک بن کە تەنها لەبەرئەوەی لە ناسنامەکەیان ئیسلام نوسراوە ئیتردەبێت یاسای چوارژنە لەو کۆمەڵگەیە بەڕەسمی بناسن.
ڕەخنەی سێکولاریزم لەو دەسەڵات و لایەنەیە کە ئیمانداری خەلک بەکاردەهێنن بۆ هێرش کردنە سەر ماف و ئازادیەکان .کاتێک کە ئەم خواستی جیاکردنەوەی دین لە دەسەڵاتە بێتە ئارا ئەوە دەسەڵاتە دینیەکانن کە دژایەتی سێکولاریزم و مەدەنیەتی کۆمەڵگە دەکەن و دەکەونە هاندانی توندوتیژی و تەکفیر.ئەم هێرشانە پێویستیان بەوەڵامدانەوەیە . هەروەک لە گەڵاڵە نامەی سێکولاریزمدا هاتوە، ئێمە کاردەکەین بۆ” قەدەغەکردنی هەموو جۆرەکانی توندوتیژی‌و تەکفیر لەڕێگەی بەکارهێنانی هەر دامودەزگایەک بێت بە دامودەزگا ئاینیی‌و شوێنە ئاینیەکانیشەوە.”
ئایا ئەم کارانەی “ناوەندی سێکولار لە کوردستان” بەدژایەتی دین لێک دەدرێتەوە یان نا؟ ئەمە پرسیارێکی وروژێرەرانەیە کە ڕێگەی دروستی ئەو ململانێ فکری و سیاسی و کۆمەڵایەتیەی لە نێوان هێزی تەقلیدی دین و هێزی ڕەخنەگری سێکولاریستدایە لێڵ دەکا و جەوێکی ناتەندروست وبەرتەسک بۆ ئەم جەدەل و گفتوگۆ و ڕەخنانە دروست دەکا کاتێک وەڵامەکەت تەنیا بەڵێ یان نەخێر بێت.دەبێ ڕێگە خۆش بکرێ بۆ جەدەل و ڕەخنەگریەکی فراوانی زانستی و کۆمەڵایەتی لەسەر دەوری دین و شەریعەت و ئیسلام لە یاسا و دەستور و خوێندن وپەروەردە و لەژیانی کۆمەڵایەتیدا.
سێکولاریزم مێژووی زیاتر لەسێ سەدەی لە ڕەخنەگری لە فکر و میتۆد و یاسا و شەریعەتی دینی هەیە. بەدیلی سێکولاریستەکردنی کۆمەڵگە بێ وینە توانایەکانی ئینسانی لە باوەڕبون بەخۆی و بە نرخ و ماف و ئازادی ئینسانی لە چاو مێژووی پێش خۆیدا، کە دین تیایدا زاڵ بوە، بردۆتە پێش.هەربۆیە ئەمڕۆ پێویستمان بەوەیە ڕێگە بکەینەوە لەبەردەم ڕەوتی سێکولاریستی لە کۆمەڵگەی کوردستاندا تا بزانین دەتوانین چ ئاڵوگۆڕێک دروست بکەین لە ژیانی فکری و سیاسی و کۆمەڵایەتیدا و چ بزوتنەوەیەکی ڕەخنەگرانە لەبەرامبەر ئیسلام وشەریعەت و ئیسلامیەکاندا بەڕێ دەخەین کە خوازیاری مانەوەی دەسەڵات و هەژمونی دینن لە یاسا و دەوڵەت و کۆمەڵگەدا.
ئەگەر لە ئەوروپای سەدەکانی ١٦تا٢٠دا مەسیحیەت لەبەرامبەر سێکولاریزمدا لە هێرش و ململانێدا بوە و دواتر تەسلیم بو بەوەی دەبێ دین وەک مەسەلەی شەخسی ئینسانەکان سەیربکەن و نەیسەپێنن بەسەر یاسا و کۆمەڵگەدا،ئەوا بێگومان لە سەدەی بیست ویەکدا ئیسلام و پەیڕەوانی لەبەردەم ئەو ململانێ یەدایەن کە ئایا ئەم پرەنسیبە ئینسانیە قبوڵ دەکەن یان وەک داعش و ئەلقاعیدە و سعودیە وئێران لەسەر سەپاندنی ئیسلام وەک دەوڵەت و یاسا درێژە بەو شەڕی مانەوەیان دەدەن.
لە کوردستان ڕێگەی بەردەم سێکولاریستەکردنی دەسەڵات ڕێگەچارەیەکە بۆ تەسلیم نەبون بەو هەڕەشە شاراوانەی ئیسلامی سیاسی لە کۆمەڵگەی دەکات، بەوەی ئەگەر دەسەڵات سێکولاربکرێ ئەوان دەچنە پشت بەرەی دەوڵەت و خەلافەتی ئیسلامیەوە. بەپێچەوانەوە سێکولاریستەکردنی دەسەڵات و یاساکان و خوێندن و پەروەردە و ڕێگەگرتن لە هەڕەشە و سوکایەتی بانگخوازە ئیسلامیەکانە کە ئیسلامی سیاسی ناچار دەکا بە تەسلیم بون بەو ڕێگایەی قەشە و کەنیسە لە ئەوروپا گرتیانەبەر بۆ هەڵکردن لەگەڵ یاساکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و سێکولاریزم ،نەک کۆمەڵگە تەسلیمی یاسا و شەریعەتی کۆنەپارێزانەی ئەوان ببێ و بەربەریەتی داعش لە کوردستان ڕەسمیەت پەیدابکا.نامانەوێ چیتر بێدەنگ دابنیشین بەدیار ئەو لایەن و بانگخوازانەی ٥٠٠گەنجی کوردستانیان ناردوە بۆ ناو داعش تا کوشتاری خەڵکی کوردستان بکەن.نامانەوێ بێدەنگ بین لەو یاسایانەی سوکایەتی بەژنان و خەڵکی ئازادیخواز دەکەن و فرەژنی دەگەڕێنێتەوە بۆ ناویاساکان و هەزاراان ژن بونەتە قوربانی ئەم کۆنەپەرستیە. هەربۆیە لە ڕێگای کاریگەری دانانی ئەرێنی لەسەر ڕای گشتی وپەرلەمان و ژیانی کۆمەڵایەتیەوە دەمانەوێ سیستەمی سیاسی و پەروەردەیی و دادوەری کوردستان بکەین بەسیستەمێکی سێکولار.
